Zestig jaar geleden werd Congo onafhankelijk, na een kleine tachtig jaar — Vrijstaat en Belgisch Kongo samen — onder Leopoldistich/Belgisch bewind. Nauwelijks vijf weken eerder waren er voor de eerste keer vrije nationale verkiezingen.

De onafhankelijkheid was er snel gekomen. Zoals Peter Verlinden schrijft in zijn recente Zwarte trots, witte schaamte: ‘Pas einde 1958 viel voor het eerst luid en duidelijk het sleutelwoord: Indépendance, ‘Onafhankelijkheid’. De hoofdredacteur van Conscience Africaine, Joseph Iléo, bekend als een gematigde nationalist, gebruikte het in het oktobernummer van 1958. Diezelfde maand stichtte Patrice Lumumba zijn Mouvement National Congolais en vormde Joseph Kasa-Vubu zijn Abako, de beweging van de Bakongo, om tot een politieke partij. Amper anderhalf jaar later zou de kolonie Belgisch-Kongo geschiedenis zijn.’

Bliksemschicht Lumumba

Patrice Lumumba was net geen 35 jaar op de Onafhankelijkheidsdag — hij verjaarde twee dagen later. De acht jaar oudere Joseph Kasa-Vubu timmerde al tien jaar aan de weg, en was geduldiger. Zoals vele andere Congolese intellectuelen zag hij brood in het Dertigjarenplan van Jef Van Bilsen. Dat voorzag volle onafhankelijkheid voor Congo in 1985 — 100 jaar na de Berlijnconferentie.

Maar het tij van de geschiedenis ging sneller. Lumumba reist in december 1958 naar Ghana om de All-African People’s Conference bij te wonen, onder leiding van de Ghanese president Kwameh Nkrumah. Bij zijn terugkeer brengt Lumumba verslag uit van de Conferentie voor een grote menigte in Léopoldville. De bijeenkomst verloopt vredig. Kasa-Vubu’s Abako roept een paar dagen later een mensenmenigte samen, maar krijgt geen toestemming van de koloniale autoriteiten. Ondanks pogingen van Kasa-Vubu om de menigte te kalmeren, breken er rellen uit. De ‘Dag van de Martelaren’ zou een keerpunt blijken.

Rivalen

Lumumba en Kasa-Vubu zijn vanaf dan de meest gekende leiders van de emancipatiebeweging in Belgisch Kongo. Hun visies op een post-indépendance Congo lopen wel ver uiteen. Kasa-Vubu’s Abako (Alliance des Bakongo) is een partij van en voor de Bakongo — een federalistische partij, zeg maar. Lumumba’s Mouvement National Congolais heeft de ambitie een partij te zijn voor álle Congolezen. En de partij maakt die ambitie ook waar bij de nationale verkiezingen van mei 1960. De MNC haalt nationaal een kwart van de stemmen.

Maar het parlement blijkt versnipperd. De 137 zetels worden verdeeld over een kleine dertig partijen. De MNC is de grootste, met 33, gevolgd door het (eveneens unitaristische) PSA van Gizenga en het federalistische Abako van Kasa-Vubu. De regeringsvorming die volgt doet denken aan de greatest hits van Hertoginnedal. Uiteindelijk vormen Lumumba en Kasa-Vubu samen een regering, met Lumumba als premier en Kasa-Vubu als president. De verzoening zal amper twee maanden stand houden.

Dé toespraak van de dag

30 juni. Koning Boudewijn is in Léopoldville voor de onafhankelijkheidsceremonies. Alles verloopt vreedzaam — uitgezonderd een gestolen zwaard. Boudewijn houdt een redevoering waar het paternalisme van afdruipt. Hij herhaalt de historische nonsens dat Leopold naar Afrika was gekomen om de slaven te bevrijden. De koning lijkt zelf de propaganda van zijn illustere voorganger te geloven: ‘Toen Leopold II het grote werk aanvatte dat vandaag zijn bekroning vindt, is hij niet naar hier gekomen als veroveraar maar als brenger van de beschaving.’ Boudewijn prijst ‘de pioniers van de ontvoogding van Afrika’: de kolonialen, niet de Congolezen.

Kasa-Vubu neemt het woord. Zijn toespraak is weinig memorabel — wie weet er nog wat hij zei? Toch zou hij zijn toespraak inkorten: hij laat volledige paragrafen weg waarin hij de koning prijst. Al bij al een milde reactie.

Lumumba was heel wat minder mild. Zijn toespraak— ten onrechte beschreven als ‘impromptu’: hij was wel degelijk voorbereid — is vlijmscherp. ‘De wonden zijn te vers en te pijnlijk’ om te vergeten, zo zegt hij. Hij geeft voorbeelden van de decennialange vernederingen die de Congolezen hebben moeten doorstaan. Het is een redevoering waarmee hij, zo klinkt het, zijn eigen doodsvonnis tekende. Dat klinkt goed natuurlijk, maar het zijn toch vooral de interne rivaliteiten en economische belangen die Lumumba de kop zullen kosten.

Geen stokebrand

We vergeten al te vaak het vervolg van Lumumba’s toespraak. Waarin hij de Congolezen oproept sámen een toekomst op te bouwen, wars van etnische loyauteit. Waarin hij België alsnog de hand reikt in vriendschap — maar dan wel op gelijke voet. Waarin hij oproept buitenlanders — Belgen, ongetwijfeld, maar ook anderen — met rust te laten en te respecteren, zo lang dat respect wederzijds is.

Ja, Lumumba was woedend. En hij zal in de maanden na de onafhankelijkheid zware (politieke) fouten maken. Anekdotes dat hij op de radio opgeroepen zou hebben tot het aanvallen van Belgen, zijn bij mijn weten niet bevestigd, maar moeten ernstig genomen worden. Maar in de toespraak op 30 juni 1960 toont hij zich niet de stokebrand die van hem vaak gemaakt wordt — door tegen- én voorstanders.

De progressieve David Van Reybrouck schrijft over Lumumba: ‘Te zeer behept met het verwerven van onsterfelijkheid, te zeer verblind door de romantiek van het panafrikanisme, vergat hij, die toch de grote unitarist van Congo was, dat hij zijn land op die eerste, autonome dag eerder moest verzoenen dan verdelen.’

‘Moest’ verzoenen? Van wie dan wel? En trouwens, wie van de Congolezen zou zich hierdoor ‘verdeeld’ voelen? Ook hier spreekt een paternalist, die even komt vertellen wat hij dan wel had moeten doen.

‘Een groot misverstand, met ernstige gevolgen’

Dan is de getuigenis van Thomas Kanza interessanter. Hij was ambassadeur bij de VN voor de Lumumba-regering. Peter Verlinden tekent op: ‘Ik was werkelijk zeer verdrietig op dat ogenblik. Het was triest om te zien hoe zo’n grote dag, een historische dag voor ons en voor België, hoe zo’n dag veranderde in een groot misverstand, met bijzonder ernstige gevolgen. En dat allemaal door het superioriteitsgevoel van de Belgische ministers.’

‘Het ging erom dat aan ons, de regering, de toespraak moest worden voorgelegd die president Kasa-Vubu zou uitspreken. Misschien zou eerste minister Lumumba van de gelegenheid gebruik maken om er enkele zinnen aan toe te voegen, enkele passages van zijn eigen redevoering, om dan zelf mijn suggestie te volgen om in het stadion, om 16 uur, het volk toe te spreken in het Lingala, in het Kikongo, in het Swahili, in het Frans en te zeggen wat hij wilde. Maar het was te laat. We hebben het allemaal ondergaan: de frustratie omdat ons staatshoofd, president Kasa-Vubu, niet echt uitgedrukt heeft welke de gevoelens van de Congolezen waren die dag. En Lumumba heeft de echte gevoelens van de Congolezen onder woorden gebracht, maar op een manier die niet gepast was bij die gelegenheid.’

Op vijf september 1960 werd Lumumba afgezet door Kasa-Vubu. Op 17 januari 1961 werd hij vermoord in Katanga. Zijn droom van een rijk, welvarend, vredig Congo blijft voorlopig dat: een droom.

Lees de integrale tekst van Lumumba’s toespraak onder de video.

Lumumba’s toespraak

Mannen en vrouwen van Congo,

In naam van de Congolese regering groet ik u, triomferende strijders, voor een vandaag overwinnende onafhankelijkheid. Ieder van u, mijn vrienden, die onvermoeibaar aan onze kanten hebben gevochten, vraag ik om deze 30 juni, 1960, een beroemde datum te maken die u onuitwisbaar in uw harten zult graveren, een datum van betekenis waarover u aan uw kinderen zult leren, zodat zij aan hun zonen en aan hun kleinkinderen de grootse geschiedenis van onze strijd voor vrijheid zullen voortvertellen. Voor de onafhankelijkheid van Congo, zelfs aangezien die vandaag met België wordt gevierd, een vriendschappelijk land met wie we als gelijken omgaan, zal geen Congolees die naam waardig ooit kunnen vergeten dat het door te vechten was dat deze is gewonnen [applaus].

Een strijd van dag tot dag, een vurige en idealistische strijd, een strijd is waarbij we niet van ontbering en lijden werden gespaard, en waarvoor wij onze kracht en ons bloed gaven. Wij zijn trots op deze strijd, van tranen, van brand en van bloed, tot in de diepten van ons zijn, want het was een edele en rechtvaardige strijd, en onontbeerlijk om een eind te maken aan de vernederende slavernij die ons met geweld werd opgelegd.

Dit was ons lot gedurende tachtig jaar koloniaal regime; onze wonden zijn nog te vers en te pijnlijk voor ons om hen uit ons geheugen te bannen. Wij hebben kwellend werk gekend, dat in ruil voor salarissen werd geëist die ons niet toelieten genoeg te eten om de honger weg te nemen, of onszelf te kleden, of ons fatsoenlijk te huisvesten, of onze kinderen op te voeden als schepselen die we liefhebben. Wij hebben ironie, beledigingen, slagen gekend die we ‘s ochtends, ‘s middags en ‘s avonds doorstonden, omdat wij Zwarten zijn. Wie zal vergeten dat aan een zwarte ‘tu’ werd gezegd, zeker niet als aan een vriend, maar omdat het meer eerbare ‘vous’ alleen voor blanken werd gereserveerd? Wij hebben ons land zien veroverd worden, in naam van zogezegde legale wetten die in feite slechts erkenden dat macht recht is. Wij hebben gezien dat de wet niet hetzelfde was voor een blanke en een zwarte, toegeeflijk voor de eerste, wreed en onmenselijk voor de ander. Wij zijn getuige geweest van het afschuwelijke lijden van diegenen die veroordeeld waren voor hun politieke standpunten of godsdienstige overtuigingen; verbannen in hun eigen land, was hun lot werkelijk slechter dan de dood zelf. Wij hebben gezien dat er in de steden prachtige huizen voor de blanken en afbrokkelende barakken voor de zwarten waren, dat een zwarte niet in de voor film geschikte huizen, in de restaurants, in de winkels van de Europeanen werd toegelaten; dat een zwarte in het scheepsruim, aan de voeten van de blanken in hun luxecabines reisde. Wie zal ooit de slachtingen vergeten waarbij zo velen van onze broeders omkwamen, de cellen waarin diegenen werden geworpen die weigerden zich aan een regime van onderdrukking en uitbuiting te onderwerpen [applaus]?

Dat alles hebben wij verdragen, mijn broeders. Maar wij, die de stem van uw verkozen vertegenwoordigers het recht heeft gegeven ons geliefde land te leiden, wij die in ons lichaam en in ons hart onder de koloniale onderdrukking hebben geleden, wij vertellen u zeer luid, dat alles is voortaan beëindigd. De Congolese Republiek is afgekondigd, en ons land is nu in de handen van zijn eigen kinderen.

Samen, mijn broeders, mijn zusters, gaan wij met een nieuwe strijd, een sublieme strijd beginnen, die ons land tot vrede, welvaart, en grootheid zal leiden. Samen gaan wij sociale rechtvaardigheid vestigen en ervoor zorgen dat iedereen een juiste vergoeding voor zijn arbeid ontvangt [applaus]. Wij gaan de wereld tonen wat de zwarte man kan doen wanneer hij in vrijheid werkt, en wij gaan van Congo het centrum van de zonnestraling voor heel Afrika maken. Wij gaan de landerijen van ons land bewaken zodat zij echt haar kinderen bevoordeeld. Wij gaan oude wetten herstellen en nieuwe maken die rechtvaardig en edel zullen zijn. Wij gaan een eind maken aan de onderdrukking van de vrije gedachte en erop toezien dat al onze burgers volledig van de fundamentele vrijheden genieten die in de Verklaring van de Rechten van de Mens worden voorzien [applaus].

Wij gaan alle discriminatie van elke verscheidenheid afschaffen en aan éénieder de positie verzekeren die de menselijke waardigheid, werk en toewijding hem gerechtigen. Wij gaan niet regeren door de vrede van kanonnen en bajonetten, maar door een vrede van het hart en de wil [applaus].

En wees voor dat alles zeker, beste landgenoten, dat wij niet alleen op onze enorme sterkte en immense rijkdommen zullen rekenen maar op de hulp van talrijke derde landen wier samenwerking wij zullen goedkeuren als die vrij wordt aangeboden, zonder poging om ons aan een vreemde cultuur van om het even welke aard op te leggen [applaus].

Op dit vlak heeft België, eindelijk de stroom van de geschiedenis accepterend, niet geprobeerd om zich tegen onze onafhankelijkheid te verzetten en is bereid geweest om ons hun hulp en vriendschap te bieden, en er is net een verdrag tussen onze twee landen, gelijk en onafhankelijk, ondertekend. Van onze kant zullen wij, terwijl wij waakzaam blijven, onze vrij gegeven verplichtingen naleven. Aldus zal het nieuwe Congo, onze geliefde Republiek die mijn regering zal creëren, in het binnen- en buitenland, een rijk, vrij, en welvarend land zijn.

Maar opdat wij dit doel zonder uitstel zullen bereiken, vraag ik iedereen, wetgevers en burgers, om me met al uw sterkte te helpen. Ik vraag iedereen om uw stammenruzies te vergeten. Zij putten ons uit. Zij riskeren ons in het buitenland veracht te maken. Ik vraag de parlementaire minderheid om mijn regering te helpen met een constructieve oppositie en
zichzelf strikt te beperken tot wettelijke en democratische kanalen. Ik vraag iedereen niet vóór om het even welk offer ineen te krimpen om het succes van onze reusachtige onderneming te bereiken.

Samenvattend vraag ik u om onvoorwaardelijk het leven en het bezit van uw medeburgers en van de buitenlanders die in ons land leven, te eerbiedigen. Als het gedrag van deze buitenlanders iets te wensen overlaat, zal onze justitie hen snel uit de Republiek uitwijzen; als in tegendeel, hun gedrag goed is, moeten zij in vrede worden gelaten, want zij werken ook voor de welvaart van ons land. De onafhankelijkheid van Congo markeert een beslissende stap naar de bevrijding van het volledige Afrikaanse continent [applaus].

Sire, excellenties, mijn dames, mijne heren, mijn beste landgenoten, mijn rasbroeders, mijn strijdmakkers — dit is wat ik u in naam van de regering op deze prachtige dag van onze volledige onafhankelijkheid wilde vertellen. Onze regering, sterk, nationaal en populair zal de van ons land zijn.

Ik nodig alle Congolese burgers, mannen, vrouwen en kinderen uit, om zich resoluut aan de taak te wijden een voorspoedige nationale economie tot stand te brengen die onze economische onafhankelijkheid zal verzekeren.

Glorie aan de vechters voor nationale bevrijding!
Lang leve de onafhankelijkheid en Afrikaanse eenheid!
Lang leve het onafhankelijke en soevereine Congo!

Thomas Kanza

Portret van een kolonie: Kongo door Belgische ogen

Lumumba: nationalist, unitarist, panafrikanist