De kerk speelde vanaf de jaren ’30 een belangrijke rol in de nazipropaganda. Een omstreden nieuwbouw zorgt voor veel discussie in Duitsland.

Geschiedenis

De initiële bouw van de evangelische kerk werd in 1735 voltooid in opdracht van Frederik Willem I van Pruisen. De toren was bijna 90 meter hoog en overtrof alle andere gebouwen van de stad. Johann Sebastian Bach speelde er in 1741 op het orgel. Zowel Napoleon Bonaparte als de Russische tsaar Alexander I bezochten de kerk met het graf van Frederik de Grote.

Ook Adolf Hitler was gecharmeerd door het machtige bouwwerk. Hij koos de kerk voor het afleggen van zijn officiële eed na de machtsovername in 1933. De handdruk tussen de dictator en rijkspresident von Hindenburg voor de toenmalige Garnizoenskerk diende in de nazipropaganda als bewijs voor de bond tussen de Duitse militaire elite en de NSDAP. Het gebouw bleef tot het einde van de oorlog een belangrijke plaats voor nationaalsocialistische gedenkdagen en bijeenkomsten.

Een Britse luchtaanval in 1945 veroorzaakte een brand die de kerk in een ruïne veranderde. In de jaren zestig werden de bestaande resten geruimd om plaats te maken voor een rekencentrum van de DDR-staat. Na de Duitse hereniging richtte een extreemrechtse ex-officier een stichting voor de wederopbouw op. De evangelische kerk nam na een aantal jaren zijn initiatief over, maar ging later weer op afstand. Door voortdurende protesten duurde het tot 2017 voordat de stichting Garnizoenskerk kon beginnen met de bouwwerkzaamheden.

Wow-effect

Zeven jaar later – op 22 augustus 2024 – opende beschermheer en bondspresident Frank-Walter Steinmeier de eerste etappe: de nieuw herrezen 57-meter hoge toren van de Garnizoenskerk. Voor 130 gasten en meer dan 30 journalisten sprak sociaaldemocraat Steinmeier: ‘De weg naar de wederopbouw was lang, ingewikkeld en nog altijd controversieel. Het is geen wonder dat we ermee geworsteld hebben en nog blijven worstelen. Want deze plek daagt ons uit. Het confronteert ons met zijn geschiedenis, met onze geschiedenis.’

Volgens de officiële site kan de toren vanaf 23 augustus voor 12 euro per persoon worden bezocht. Het uitkijkplatform biedt een panorama dat voor ‘een echt wow-effect zorgt’. Ook is er een tentoonstelling over de geschiedenis van de beladen locatie. ‘De expositie ‘Geloof, macht en leger’ sensibiliseert bezoekers voor de bedreigingen van democratieën, reflecteert op menselijk handelen en moedigt aan om vorm te geven aan een pluralistische samenleving,’ aldus de begeleidende beschrijving.

Verdachte financiering

De federale overheid financierde de eerste stap van de wederopbouw met 24 miljoen euro. De protestantse kerk ondersteunde met een rentevrije lening van 5 miljoen. Verdere kosten zouden zijn gedekt door donaties van privépersonen. Critici vermoeden dat er ook uit extreemrechtse kringen geld is gevloeid. Dat bewijzen kon tot dusver niemand.

De pastoor van de ’torenkerk’ verklaarde dat hij geld van neonazi’s zou hebben geweigerd. Wel lieten destijds onder meer Angela Merkel, Wolfgang Joop en wijlen Elizabeth II weten geld voor bouwmateriaal te hebben geschonken. De burgerbeweging ‘Potsdam ohne Garnisonskirche’ concludeerde dat de donaties bij lange na niet voldoende zouden zijn geweest. De financiering zou nog altijd vele vragen oproepen.

Kritiek

Sara Krieg leidt ‘Potsdam ohne Garnisonskirche’. Ze sprak tijdens de opening een honderdtal demonstranten toe. Ze weigerde te geloven dat het ‘geboortehuis van het Derde Rijk’ ondanks alle protesten en burgerinitiatieven daadwerkelijk was nagebouwd en als toeristische attractie moet dienen. Ze sprak van bedrog bij de financiering. ‘Het is 57 meter leugenachtige Scheisse,’ aldus Krieg.

Aan een journalist van Tagesspiegel vertelde een demonstrant: ‘De Garnizoenskerk laat zien hoe de wil van de burgers van Potsdam wordt genegeerd. Ik zal altijd tegen het project zijn en ik weet niet welke tentoonstelling daar verandering in zou moeten brengen.’ Een oudere heer riep in een megafoon in de richting van de kerktoren: ‘Jullie effenen het pad voor de AfD!’

Extra koepel

De stichting Garnizoenskerk hoopt op 90.000 bezoekers per jaar. Als de financiering uiteindelijk rond is, wil de organisatie in 2026 nog een koepel van 30 meter aan het gebouw toevoegen. Met bijna 90 meter zou de kerktoren dan opnieuw het hoogste gebouw van Potsdam worden. Of er ook een middenschip komt, blijft vooralsnog onduidelijk.

In een online petitie roepen critici de bondspresident alvast op om onvoorwaardelijk af te zien van de bouw van de koepel en de bijbehorende militaire versieringen. Op deze manier ontstaat volgens de initiatiefnemers een zichtbare breuk met het historische bouwontwerp. Neonazi’s en andere revisionisten zouden de plaats dan niet langer kunnen gebruiken als bedevaartsoord.

von Hindenburg

Omstreden wederopbouw kerk in Potsdam

Polen uit zijn as herrezen, 1918-1923