In de zaak-Vangheluwe is het minst interessante aspect Roger Vangheluwe zelf. De 87-jarige gewezen bisschop van Brugge werd uiteindelijk weggezonden uit de klerikale staat, waardoor hij de rechten en plichten die aan zijn wijdingen zijn verbonden, grotendeels verliest. Naar Belgisch recht verandert er aan zijn positie niets.

De aanhoudende commotie rond Vangheluwe is om een andere reden veel interessanter. Ze laat zien hoe sterk of hoe zwak de rechtsstaat in België op dit moment is. En dat kan beter, als ik daar eerlijk in ben. Veel beter.

Zo was de mediavraag na de, uiteraard zuiver kerkrechtelijke, laïcisering van Vangheluwe of de slachtoffers nu tevreden waren. Die vraag geeft de indruk dat, als de slachtoffers zich in de straf niet kunnen vinden, er nog meer sancties nodig zijn, tot het moment aanbreekt waarop ze geheel en al vrede nemen met de uitkomst. Maar zo werkt de rechtsstaat niet.

Ontoereikend

Misdrijven en mogelijke straffen worden voorafgaandelijk in een wet vastgelegd. Dat is in de rechtsstaat een essentieel principe, namelijk het legaliteitsbeginsel. Het gevolg is dat slachtoffers soms blij zijn met een juridische uitspraak, niet altijd. En soms zijn ze niet blij met een uitspraak die juridisch, wegens het legaliteitsbeginsel, niet anders kan dan ontoereikend lijken.

Je merkt dat bijvoorbeeld na afloop van assisenprocessen. Soms is de burgerlijke partij niet tevreden met de opgelegde straf, maar het is niet aan de slachtoffers om de omvang ervan te bepalen. Dat moet duidelijk worden gezegd en herhaald. Vandaag lijkt het soms dat, wanneer de rechtspraak binnen de contouren van de rechtsstaat blijft, ze tekortschiet op emotioneel vlak. Er zou dan sprake zijn van ‘gebrek aan empathie’ voor de slachtoffers.

Wat dat betreft kan ik niet duidelijk genoeg zijn. Empathie kan en moet, maar altijd binnen en nooit buiten de contouren van de democratische rechtsstaat. Zo is het onmogelijk Roger Vangheluwe in een Belgische gevangenis op te sluiten tenzij er sprake zou zijn van nieuwe, onverjaarde feiten. Ook de eis van advocaat Walter Van Steenbrugge dat het Vaticaan nu geld moet betalen, kan een begrijpelijk emotioneel verlangen zijn, maar mist een juridische basis, zoals blijkt uit een arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens uit 2021 waarin Van Steenbrugge en zijn cliënten in het ongelijk werden gesteld. De advocaat had dat kunnen en moeten weten. Wat hem niet verhinderde de slachtoffers te instrumentaliseren in een uitzichtloze procedure.

Politici

Helaas blijken ook onze politici, regeringsleden op kop, wat minder in de democratische rechtsstaat te geloven wanneer populariteit en electorale belangen in het geding zijn. Zo vonden zowel premier De Croo als minister van justitie Van Tigchelt dat de paus zijn verantwoordelijkheid moest nemen en Vangheluwe diende weg te zenden uit de klerikale staat.

Het is op zichzelf vreemd dat Alexander De Croo, zelf vooralsnog ongedoopt, rekent op de paus en het kerkelijk recht om Vangheluwe te kortwieken, iets waar het Belgisch recht nooit in slaagde. Vangheluwe werd immers in ons land niet veroordeeld of gestraft, precies omdat de beginselen van de rechtsstaat dit verhinderen. Hoe dan ook, de intieme relatie die De Croo heeft met de paus behoort tot het forum internum van onze premier. Ik ben niet bevoegd of gerechtigd mij hierover uit te spreken.

Nog kwalijker is de houding van minister van justitie Paul Van Tigchelt. Van hem zou je mogen verwachten dat hij de rechtsstaat tot het uiterste verdedigt. Helaas is het tegendeel waar. Tijdens een gesprek met de pauselijke nuntius, die zelf ook helemaal in de fout gaat, raadt hij deze aan contact te zoeken met het parket om de Heilige Stoel inzage te geven in het strafdossier van Roger Vangheluwe. Terwijl het hier niet om een ‘rechtsstreeks belanghebbende’ gaat, wat volgens artikel 21 bis van het Wetboek van Strafvordering mogelijk zou zijn, maar om een internationaal rechtssubject waarmee geen justitieel samenwerkingsverdrag bestaat. Wat Van Tigchelt deed of suggereerde, was dus zonder meer illegaal. Het leidde tot een onappetijtelijke verstrengeling van kerk en staat die je van een liberaal niet zou verwachten.

Volksvijand

In een goed functionerende rechtsstaat kan Van Tigchelt in de gegeven omstandigheden niet aanblijven. Zoals mijn tafelgenoot Rutger Bregman in De Afspraak suggereerde, zou Roger Vangheluwe de minister van Justitie voor zijn professionele fout en het te grabbel gooien van een juridisch dossier voor de rechter kunnen dagen. Dat zal wellicht niet gebeuren; psychologisch is het moeilijk en Vangheluwe is volksvijand nummer één. Maar ook de ergste criminelen hebben rechten, zelfs zij die in de gevangenis zitten, zoals Van Tigchelt zou moeten weten.

Ik heb niet de minste sympathie voor Roger Vangheluwe en zijn daden. Maar juist in emotionele dossiers moet de rechtsstaat bewijzen dat hij solide is. En dat is hij niet op vele punten, de onaanvaardbare démarches van minister Paul Van Tigchelt inbegrepen.

Walter Van Steenbrugge

De zaak-Vangheluwe, toetssteen voor de rechtsstaat