Doorbraak, Apache en MO: Dag van de persvrijheid

Ter gelegenheid van de Dag van de Persvrijheid op 3 mei, sprak Doorbraak Radio met drie gasten: John Vandaele (MO), Karl Van den Broeck (Apache) en Pieter Bauwens (Doorbraak).

Iedereen journalist?

Persvrijheid is een onderdeel van de vrijheid van meningsuiting, zoals deze is vastgelegd in de Grondwet. In principe gaat het om een verbod op preventieve censuur. ‘Achteraf is het natuurlijk altijd nog mogelijk om een geschrift te censureren, maar het feit dat het vooraf niet meer kon, was revolutionair,’ aldus Van den Broeck. ‘Een journalist gaat zaken uitspitten die zich niet aan de oppervlakte tonen, en gebruikt daarbij instrumenten die binnen de persvrijheid kaderen. Zo wordt undercoverjournalistiek als een legitiem journalistiek instrument beschouwd, zolang het algemeen belang vooropstaat.’

‘Vroeger was het duidelijk wie journalist was en wie niet,’ vult Bauwens aan. ‘Vandaag wordt dit bemoeilijkt door sociale media en het internet. Iedereen kan dingen opzoeken en naar buiten brengen, dus iedereen wordt journalist.’ ‘Naast de sociale media wordt de gewone media ook onder druk gezet door de marktdruk, die bepaalt wat interessant is en wat niet,’ knikt Vandaele. ‘De samenleving moet nadenken of de burgers wel voldoende op de hoogte gehouden worden van wat er reilt en zeilt in de wereld.’

Persvrijheid in België: ‘t Scheldt

Momenteel is er heel wat te doen rond het medium ’t Scheldt. ‘Zelfs al ben je geen fan, kan je hier wel een aantal problemen in zien,’ legt Bauwens uit. ‘Het is bedenkelijk te noemen dat het parket op basis van termen als ‘haat’ en ‘belaging’ mensen gaat opsluiten.’ ‘Nochtans had het parket weinig andere mogelijkheden dan de grove middelen,’ weerlegt Van den Broeck. ‘Het gaat om een anonieme publicatie, zonder duidelijke verantwoordelijke uitgever. Het is toegestaan om te choqueren en te beledigen, maar degene die beledigd wordt, kan hiertegen natuurlijk wel klacht indienen. Natuurlijk schept deze zaak precedenten, maar eigenlijk heb ik weinig medelijden in dit geval. De strijd aangaan met open vizier, zoals Apache doet, is een eerlijkere manier om aan journalistiek te doen.’

Daarnaast verdwijnt de regiojournalistiek in Vlaanderen, net als in Nederland. ‘De vierde macht in Vlaanderen verandert sterk,’ stelt Bauwens. ‘Je ziet bijvoorbeeld steeds minder journalisten op gemeenteraden. Ik stel me vragen over hoe kritisch deze journalisten nog zijn, als ik zie hoe nauw verweven zij en politici soms zijn.’ ‘Waar er vroeger verschillende vaste journalisten op post waren, is er vaak nog maar eentje in loondienst en zijn de rest freelancers die gewoon de persberichten van de stad hernemen,’ bevestigt Vandaele. ‘Door consolidatie en riante subsidies is het landschap verschraald tot twee grote spelers op de krantenmarkt en eentje op de weekbladmarkt. Kleine spelers raken moeilijk aan subsidies.’

Openbaarheid van bestuur

De wet op de openbaarheid van bestuur zou er in principe voor moeten zorgen dat informatie makkelijker beschikbaar en gedeeld wordt. Nochtans blijkt in de praktijk deze openbaarheid niet evident te zijn. Kopieën worden bewerkt met een zwarte stift, en redacties kampen met een tekort aan budget en tijd om de zaak goed op te volgen. ‘Parlementsleden kunnen ook documenten opvragen, maar ook hier zien we vertragingsmaneuvers. Uiteindelijk wordt er wel aan de verplichtingen voldaan, maar het kan zeker transparanter,’ betreurt Bauwens. ‘Daarnaast gaat het vaak om enorme hoeveelheden data op memory sticks. Dat vergt natuurlijk veel meer tijd en knowhow op de redacties dan de simpele bruine enveloppe van vroeger.’

‘Ook al verloopt het moeilijk, er bestáát tenminste een wet op de openbaarheid van bestuur,’ benadrukt Van den Broeck. ‘In het buitenland is het nog veel erger. Daar heb je haast geen onafhankelijke journalistiek meer.’

De strijd om lezersprofielen

De opkomst van grote techspelers heeft een grote invloed gehad op het medialandschap doordat ze de advertentie-inkomsten naar zich toetrokken, waardoor het financieringsmodel is ingestort. ‘Vroeger dachten we dat informatie gratis zou zijn, maar dat is onmogelijk geworden,’ legt Van den Broeck uit. ‘Onafhankelijke media leven van giften, het goede doel of abonnementen, en ook kranten en weekbladen lonken weer naar het abonnementsmodel. Daarnaast zien we ook de hoogmoed van Mediahuis en DPG Media, die proberen om grote dataplatformen op te zetten om surfgedrag van lezers in kaart te brengen. Via de fijnmazige lezersprofielen die ze zo opmaken, proberen ze de concurrentie aan te gaan met de grote jongens op de lokale advertentiemarkt. Maar ze zijn gedoemd om de strijd tegen het grote Facebook te verliezen. Daarnaast is het vertrouwen van de lezer beschamen door het te gelde te maken, ethisch gezien erg bedenkelijk.’

Om surfgedrag te verzamelen, moeten artikels mensen uitnodigen om te klikken. De finaliteit verschuift daarbij van informeren naar reacties opwekken. ‘We zien steeds meer human interest artikels die worden aangeboden door de media,’ bevestigt Bauwens. ‘Het genereren van clicks is echter geen journalistiek.’ ‘Die verwaseming van de grens tussen medium en publiciteitsbedrijf is absoluut niet wenselijk,’ knikt Vandaele. ‘De muur tussen de reclame- en de informatieafdeling van een krant is neergehaald.’ ‘Je moet tegenwoordig goed kijken of een artikel een journalistiek of een reclameartikel is,’ vult Van den Broeck aan. ‘Media als Doorbraak en Apache kunnen zonder veel geld toch een diversiteit in het media-aanbod brengen en inhoudelijk het verschil maken.’

SLAPP als bedreiging van de persvrijheid

SLAPP (Strategic Lawsuit Against Public Participation) is het fenomeen waarbij processen worden aangespannen tegen een medium op basis van laster en eerroof, die zo lang aanslepen dat het medium uiteindelijk tot faillissement wordt gedreven. ‘SLAPP is een constante dreiging voor kleinere media,’ aldus Bauwens. ‘Je moet oppassen dat je niet aan zelfcensuur gaat doen om processen te vermijden.’ ‘Nochtans is SLAPP niets nieuws,’ stelt Vandaele. ‘Georges Forrest, een succesvol ondernemer in de Democratische Republiek Congo, eiste tweemaal 100.000 euro van MO omwille van een cartoon. Gelukkig had MO toen een verzekering afgesloten, want de advocatenkosten liepen op tot maar liefst 235.000 euro.’

Van den Broeck: ‘Het is eigenlijk door Apache dat zelfstandige journalisten niet meer verzekerd kunnen worden. Toen geen enkele firma nog journalisten wilde verzekeren, leerde een rondvraag ons dat de premies zelfs hoger lagen dan voor oorlogscorrespondenten! We hebben een apart hulpsteunfonds moeten oprichten via de leden en de coöperanten om de advocatenkosten te kunnen dekken, om besparingen op de redactie te voorkomen.’

Persvrijheid in de wereld

Volgens een recent rapport van Reporters Zonder Grenzen staat België op 12e plaats van persvrijheid. Van den Broeck spreekt van een evolutie in slechte zin. ‘Zowel in China als Indië, de Arabische wereld, heel wat Afrikaanse landen, Rusland en zelfs de VS, zien we dat de vrijheid achteruitgaat. De pers wordt verstikt, bekritiseerd of betaald door de overheid. Mondiaal staat de persvrijheid onder immense druk. Door te geloven dat de vierde macht in vrijheid haar werk nog kan doen, worden we stilaan een eiland.’

‘De internationalisering van een aantal media zorgt gelukkig voor een nieuwe samenwerking, zodat journalisten in landen zonder persvrijheid toch artikels kunnen publiceren en aan de censuur kunnen ontsnappen,’ bevestigt Bauwens.

Auteur artikel: Lies Verlinden