De canon van de Romeinen

Ik zwierf, at sneeuw, had lief en werd vergeten. In negen woorden de essentie van een mensenleven gevat, dus dit moet poëzie zijn. Door de eeuwen heen hebben ontelbaar veel mensen geprobeerd een onuitwisbare indruk te maken op de generaties die nog moesten komen. Slechts enkelen zijn hierin geslaagd. Met een cruciale rol voor toevallige omstandigheden en met puur geluk.

Factoren die later gemakshalve geminimaliseerd worden. Een grootse carrière en dito daden moeten wel gestoeld zijn op talent en hard werken. Zelfs wanneer die daden zich situeren in de sfeer van veroveringsoorlogen en drieste veldtochten.

Een canon uit de oudheid

In de klassieke oudheid kregen kleine Romeintjes en Griekjes de illustere verhalen over de grootse daden van hun voorouders met de paplepel mee. Uiteraard met als bedoeling tot lering te strekken. De Perzen waren nu eenmaal niet verslagen door een zootje slapjanussen die stonden te trillen op hun benen. Wat ook gold voor de Romeinen, die zich beschouwden als verre afstammelingen van de roemrijke Trojanen.

Individuele roem en militaire confrontaties boeiden hen mateloos. Belangrijk dus dat de hoofdrolspelers van die conflicten een plaats kregen in het collectieve bewustzijn.

Cornelius Nepos is de eerste Romein die zich serieus bezighield met geschiedschrijving in de vorm van persoonlijke portretten en opmerkelijke feiten. De man was met andere woorden een biograaf avant la lettre. Nepos werd geboren rond 100 v.C., net zoals die andere beroemde Romein Julius Caesar.

Nepos was weliswaar geen volbloed Romein, want afkomstig uit Noord-Italië. Dat belette hem echter niet zich op te werken tot in de hoogste literaire kringen. Hij kende de bekende politicus en advocaat Cicero persoonlijk en kon de dichter Catullus tot zijn vrienden rekenen.

Slechts beperkt oeuvre bewaard

Over zijn privéleven weten we, in tegenstelling tot dat van heel wat zogenaamde beroemdheden vandaag, quasi niks. Misschien gelukkig maar. Hij legde zich namelijk vooral toe op schrijven. Een Wereldgeschiedenis, brieven, gedichten en een boek ‘Voorbeelden ter navolging’ (in het Latijn Exempla). En een gigantisch encyclopedisch werk over beroemde mensen. Ongelooflijk interessant allemaal, dus extra jammer dat slechts een klein deel van Nepos’ omvangrijke oeuvre bewaard is gebleven.

Het oeuvre van Cornelius Nepos dat we kennen, bevat fraaie en tot de verbeelding sprekende biografieën van beroemde buitenlandse (dus niet-Romeinse) generaals. Denk daarbij zeker aan Themistokles en Alkibiades, maar ook aan de onvermijdelijke Hannibal. Rode draad doorheen de levensbeschrijvingen valt te herleiden tot drie themata: het ostracisme, de krijgstactiek van de veldheren en hun wisselende loyaliteit.

Schervengericht was Romeinen vreemd

Het ostracisme of schervengericht was de Romeinen helemaal vreemd. Geen haar op hun hoofd dat eraan dacht oud-machthebbers voor een volksvergadering ter verantwoording te roepen en mogelijk te verbannen naar een of ander onherbergzaam oord. Nepos gebruikte dit typisch Grieks gegeven om in zijn werk bespiegelingen over de wisselvalligheid van het lot en de ondankbaarheid van het volk te betrekken.

De krijgstactiek die Griekse veldheren toepasten, viel samen te vatten onder die van de falanx: een compact monolithisch blok soldaten die in rijen opgesteld werden en elkaar in essentie probeerden omver te duwen. Met merkbaar plezier beschrijft Nepos de pientere listen die sommige generaals gebruikten om hun tegenstanders te verslaan.

Het wisselen van loyaliteiten symboliseerde voor Nepos de neergang van de Griekse wereld. Neem nu een figuur als Alkibiades, die zonder blikken of blozen overliep van Athene naar Sparta om ten slotte de kant van de Perzen te kiezen. Dat vormde volgens Nepos het bewijs dat de Grieken terecht door de Romeinen werden verslagen.

Inhoudelijk sterke literatuur

Biografieën… Velen denken smalend dat hun literaire smaak beter is dan dat. Geen peepshow in het leven van middelmatige BV’s voor u. Totaal terecht. Maar hier heeft u dan weer ongelijk. Nepos houdt zich namelijk niet bezig met de onbenullige bekende Vlamingen die vandaag de dag onvermijdelijk lijken.

Hij schenkt ons inzage in de levens van belangrijke historische figuren die écht een steen verlegd hebben in een rivier op aarde. Voorbeelden ter navolging dus.

Eindredacteur, zoek ander werk

Grote verdienste van deze vertaling is dat het volledige oeuvre van Nepos voor het eerst in één boek naar het Nederlands vertaald wordt. Grote valkuil is – opnieuw – de inleiding waarmee de lezer van bij aanvang om de oren geslagen wordt. De eindredacteur die dit liet passeren, moet dringend op zoek naar een andere job. De inleiding blinkt namelijk uit in arbitraire keuzes gemaakt door de drie (!) vertalers en komt daardoor op zijn zachtst gezegd nogal warrig over.

Waarom Herodotos vermelden, bijvoorbeeld, en Xenophon achteloos links laten liggen? En waarom de gortdroge tussentitel ‘Vergelijking en relativisme’ bij het gedeelte over enkele verschillen tussen Rome en Griekenland? Wat een schril contrast met de frisse en natuurlijke stijl die Nepos zelf gebruikt. Wél interessant is het gedeelte over de moderne biografie, maar dat krijgt dan weer amper drie bladzijden toebedeeld. Een gemiste kans dus.

Bladspiegelmissers

Deze editie bevat naast de vertaling ook de Latijnse tekst van het origineel. Dat alleen al maakt dit boek de moeite waard. Het Latijn werd aangepast zodat het vlotter leesbaar werd. Denk aan de letter ‘u’ die de vertalers waar nodig in een ‘v’ veranderd hebben. Het lettertype waarin de Latijnse tekst afgedrukt werd, voelt ook goed aan.

Maar waarom koos de eindredactie er in hemelsnaam voor om tekst en vertaling in aparte delen op te nemen? Hoeveel beter was het geweest om tekst en vertaling te spiegelen. Het Latijn van Nepos is makkelijk leesbaar en vlot verstaanbaar, zeker wanneer je een vertaling bij de hand hebt om even af te toetsen. Dringend tijd dus voor een personeelswissel bij betreffende uitgeverij.

Lees Nepos

Desalniettemin vormt de tekst van Nepos een fijne brok lectuur, die menig avond thuis kan opvullen. Zozeer zelfs dat we kunnen besluiten door onze auteur zelf aan het woord te laten: ‘Ongetwijfeld, Atticus, zullen veel mensen onderhavige literatuur oppervlakkig vinden. Ze zijn van mening dat het de rol van grootse mannen onwaardig is, wanneer ze mijn relaas lezen over wie de muziekleraar van Epaminandos was, of ik als een van zijn verdiensten noem dat hij leuk kon dansen of aardig fluit speelde. Maar in de regel zijn dat mensen die onbekend zijn met de Griekse cultuur en denken dat alleen dat juist is wat met hun eigen normen overeenkomt.’

Alleen al daarvoor zou u Nepos moeten lezen: literatuur met inhoud.