De middeleeuwen zijn nog niet voorbij

Een hartverscheurend experiment in het secundair onderwijs. Laat leraars geschiedenis kiezen tussen lesgeven in het tweede of in het derde jaar. De dankbare, want zo sterk tot de verbeelding sprekende oudheid versus de val van het West-Romeinse rijk. Atheense democratie (Akropolis! Gouden Eeuw! Homeros!) versus middeleeuws drieslagstelsel (ossen! lijfeigenen! kerstening!). Vele leerlingen zuchten bij de start van het derde jaar wanneer ze hun eerste lessen geschiedenis krijgen.

De middeleeuwen waren helemaal niet zo ‘donker’

Onterecht. Recent historisch onderzoek heeft al meerdere malen aangetoond dat de middeleeuwen helemaal niet zo donker waren als we dachten. In het kielzog hiervan zagen enkele schitterende monografieën het licht. De verlichte middeleeuwen van historicus Seb Falke is daar een sprekend voorbeeld van. De turf die uit de pen van Dick Harrison gevloeid is, hoort thuis in het pantheon van de grote geschiedenisboeken.

De inleiding op zich is een schoolvoorbeeld van wat een intro hoort te zijn. Kort maar pakkend. Volledig en helder. Harrison schetst met ogenschijnlijk gemak de volledige structuur van zijn boek. In één adem voegt hij hieraan toe waarom en op welke manier  hij de hoofdstukken heeft geordend. Waarmee hij zijn lezers een puik raamwerk aanbiedt dat tijdens het lezen als houvast kan dienen. 

Zwaar maar uitermate leesbaar, het kan

Want eerlijk: wie in dit boek begint te lezen, weze gewaarschuwd. Harrison zegt expliciet geen academisch werk geschreven te hebben, maar hij komt toch verdomd dicht in de buurt. Hoofdstuk 1, ‘Een politiek skelet’ schetst de ondergang van het West-Romeinse Rijk en de kettingreacties die veroorzaakt werden door de volksverhuizingen op de Balkan.

Dat Harrison zijn werk naar die migraties genoemd heeft, bewijst hoe cruciaal die zijn geweest. Zonder volksverhuizingen geen Hunnen of Theodorik, bijvoorbeeld. Om nog maar te zwijgen over de Vandalen die uit de chaos voor zichzelf een machtspositie opeisten. Om die opnieuw te verliezen na tussenkomst van de Oost-Romeinse keizer Justinianus. Interessante figuur die wel wat meer heeft gedaan dan Romeinse wetteksten laten redigeren, zo blijkt uit dit boek.

Na de Vandalen was het dan weer de beurt aan de Ostrogoten en de Visigoten. Op een haar na verdwijnen deze laatsten in de plooien van de geschiedenis. Waarop de Franken hun kans wagen, met als bekendste figuur Chlodwig I, ook bekend als Clovis. O ja, Clovis is eigenlijk niets anders dan de oudere koningsnaam Lodewijk of Louis. Dat Clovis overigens gedoopt werd en zich zo tot het christendom bekeerde, had meer met zijn misstappen te maken dan met diepgeworteld geloof. De Kerk had helden nodig en bedekte Clovis’ daden meermaals met de mantel der liefde. Austrasië, Neustrië en Bourgondië. Het passeert allemaal de revue.

Het wemelt van de leuke weetjes waarmee je kan scoren op een quiz

Een hele boterham met andere woorden. Hoofd erbij houden, is dan ook de boodschap in dat eerste hoofdstuk. Een beetje doorbijten ook, heel eerlijk gezegd. Maar de lezer die zich door het eerste hoofdstuk worstelt, wordt meer dan beloond voor de moeite. Harrison heeft namelijk overduidelijk genoten tijdens het schrijven van dit boek. Het wemelt van de leuke weetjes en kleine anekdotes die geschiedenis zo interessant maken. Niets menselijks is ons vreemd, ook mensen in het verleden niet.

Kan je overigens mee scoren op quizzen. Wist u bijvoorbeeld dat Gibraltar (oorspronkelijke benaming ‘Jabal Tariq’) genoemd werd naar Tariq ibn Ziyad, een Berberse veldheer die in 711 landde op het Iberische schiereiland? De man had een mager mandaat gekregen. Hij mocht een kleine plundertocht leiden zonder al te veel risico’s te nemen.

Omdat de weerstand stukken minder was dan hij had verwacht, stootte hij toch door. Gevolg van die impulsieve beslissing was de onverhoopte inname van Córdoba en Toledo. Bam, Spanje werd in één klap geannexeerd bij het grote Moorse rijk. Was Tariq ibn Ziyad iets minder voortvarend aangelegd geweest, dan had onze West-Europese geschiedenis er helemaal anders uitgezien.

Harrisons boek doet onwillekeurig een beetje denken aan dat van de zogenaamde ‘vader van de geschiedschrijving’, Herodotos. Deze Griek hield ook van anekdotes en uitweidingen zonder het overzicht te verliezen. Grote verschil is wel dat Harrison meer moet doen dan entertainende verhalen schrijven. Dat doet hij dan ook, met verve.

Kaarten ontbreken

Toch is het jammer dat in het eerste deel geen kaarten opgenomen werden die de tekst visueel verduidelijken. Zeker omdat Harrison in sommige paragrafen noodgedwongen sprongen maakt in de chronologische opbouw. Wanneer het ene volk de fakkel overneemt van het andere, gebeurt dat namelijk niet vanuit het niets. Op- en neergang overlappen elkaar vaak enkele decennia.

Enkele slordigheden wat interpunctie betreft kunnen de pret niet drukken. Een beetje jammer uiteraard, maar simpelweg een extra reden voor een gecorrigeerde herdruk van dit boek. Met in één beweging een woordje uitleg over de verschillen tussen arianen en katholieken, bijvoorbeeld.

Gelukkig compenseert Harrison zelf mogelijke gebreken in het eerste hoofdstuk ruimschoots met zijn vlotte schrijfstijl en schier eindeloze kennis. De verwijzingen naar literaire contemporaine bronnen zoals Gregorius van Tours en Saxo Grammaticus vormen zo een welkome extra uitdaging voor de lezer die daar zin in heeft. Het feit dat Harisson uit Zweden afkomstig is, maakt het perspectief van ‘De volksverhuizingen’ een stuk scherper.

Hoe naar de verkrachting van vrouwen werd gekeken bezorgt de lezer koude rillingen

Het tweede deel van het boek focust op de vroegmiddeleeuwse mens. Een regelrechte eyeopener voor wie in geschiedenis is geïnteresseerd. Het leven op een boerderij, hoe voedsel bewaard werd en op welke wijze mensen aan seks deden. Het stuk over sadomasochistische verwijzingen in heldenverhalen en legendes moet elke Vlaamse scholier simpelweg onder ogen krijgen.

Net zoals de manier waarop in het vroegmiddeleeuwse Ierland naar de verkrachting van vrouwen werd gekeken. Om koude rillingen van te krijgen. Zeker als je stilstaat bij het feit dat er anno 2021 nog steeds landen bestaan met soortgelijke, ronduit misogyne wetgeving.

De volgende hoofdstukken hebben meer van dat in petto. ‘Geloofsopvattingen en cultuur’ (deel drie) leest als een handboek Europese kerkgeschiedenis. Het laatste hoofdstuk handelt dan weer over de mens in de samenleving. De titel alleen al nodigt uit tot lezen: ‘Oorlog, wet, macht en geslacht’. Harisson maakt met veel gevoel voor humor korte metten met zijn collega-professoren die het begrip ‘etniciteit’ claimen. Een citaat dat we u niet willen onthouden: ’Niet zelden keek de aangesproken specialist me dan met een slecht verhulde verbazing in zijn ogen aan, een verbazing die ik met een beetje kwade wil kon interpreteren als: (…) je bent niet goed snik. Je weet toch dat wij etniciteit onderzoeken (en niet jij)’. Kortzichtigheid in academische kringen en ironie. Altijd een geslaagd huwelijk.

Kort gezegd: met Harrison haalt u een turf in huis geschreven door een rasverteller die overduidelijk plezier beleefde aan het schrijven. Voor de beginner een uiterst waardevol naslagwerk. Voor iemand die thuis is in de wereld van de vroege middeleeuwen een schatkist gevuld met interessante weetjes en frisse inzichten.

Terug naar de leraarskamer. Het wordt geschiedenis in het derde jaar, zonder enige twijfel.