De onbestaande opera: de ’trilogie’ van Mozart

Sinds Gerard Mortier in 1980 een alles vernieuwende stormwind liet waaien door de Brusselse Munt is dat nooit meer een operahuis van tradities geweest. Of toch, want één traditie wordt er wel in ere gehouden: een compromisloze zoektocht naar de eigentijdse plaats van opera. Mortiers eerste opvolger Bernard Focroulle zette die lijn zonder aarzelen door. Peter de Caluwé doet niet anders sinds hij het roer overnam in 2007.

Bijna alle mise-en-scènes van dit seizoen waren om een of andere reden spraakmakend. En laat dat nu net de bedoeling zijn van de Caluwé: dat er over opera gesproken wordt. En dat opera zo een relevante plaats opeist in onze leefwereld. Dat kan alleen maar als er resoluut gekozen wordt voor een aanpak die verbanden zoekt en legt met thema’s waarmee mensen in 2020 bezig zijn.

Niet alle opera’s lenen zich natuurlijk tot een moderne lezing en dat toch te willen doen kan tot een artificieel resultaat leiden en gecatalogeerd worden onder het moto: experimenteren om te experimenteren. Ooit zag ik Péleas en Mélissande van Debussy, niet gesitueerd in een duister woud zoals de tekst vertelt, maar in een moderne loft. Amusant, omdat die tekst volledig haaks stond op de mise-en-scène, maar vooral vrijblijvend. Een aan deze tijd aangepaste visie is dus niet noodzakelijk een recept voor  succes. Daarvoor is een stevige analyse van het werk nodig die de relevantie van een hedendaagse lezing aantoont.

Trilogie

Dat is zonder enige twijfel gebeurd met de huidige productie die in de Munt loopt, de Trilogie van Mozart. Van dat werk van Mozart heeft u nog nooit gehoord en dat is ook normaal: het bestaat niet. De twee regisseurs, Jean-Philippe Clarac en Olivier Deloeuil gingen in op het gedurfde idee van directeur de Caluwé om de drie opera’s die Mozart schreef samen met librettist Da Ponte in één productie te brengen.

Le Nozze di Figaro, Cosi Fan Tutte en Don Giovanni kwamen tot stand in een korte periode, van 1786 tot 1789 en vormen samen met De Toverfluit het allerbeste wat Mozart ooit gecomponeerd heeft. De vernieuwing van Mozart zit hem niet alleen in de  geniale muziek, maar ook in de focus op de theatraliteit door de bijzonder sterke libretti van Da Ponte. Eigenlijk maakte Mozart muziektheater avant la lettre…

#MeToo in de Munt

Het regieduo analyseerde de drie opera’s tot op het bot en kwam tot de conclusie dat ze het eigenlijk alle drie over dezelfde thema’s hebben: over de paradox van onze romantische gevoelens en de onverbiddelijke implicaties van onze verlangens in drift en seksualiteit. De moderniteit van Mozart in zijn eigen tijd om het uitdrukkelijk te durven hebben over die thematiek sluit perfect aan bij wat leeft in de 21st eeuw: een in vraag stellen van de klassieke patronen van man-vrouwverhoudingen en genderidentiteit. #MeToo in de Munt als het ware. Mozart als geamuseerd observator van een vrouwelijke revolte tegen machisme, een nieuwe kijk op gender en seksualiteit.

Clarac en Deloeuil zagen de opera’s als stukjes van een grote puzzel. Zij voelden parallellen en gelijkenissen tussen de personages en dachten er in een eerste fase zelfs aan om de drie opera’s te vermengen en er één magnum opus van te maken. Dat kan dan wel heiligschennis lijken, maar in Mozarts tijd gebeurde het zangers zelf het initiatief namen op in één opera een aria uit een andere te zingen. Maar die zware ingreep in de meesterlijk gestructureerde opera’s van Mozart ging dirigenten Glassberg en Manacorda net iets te ver.

Het leven zoals het is in een flatgebouw

Het compromis was dat Le Nozze di Figaro, Cosi Fan Tutte en Don Giovanni niet tot één geheel werden gesmeed. Of toch wel. Want ze worden dan wel elk apart opgevoerd, maar alle personages van de drie opera’s wonen in één flatgebouw en de actie speelt zich af binnen één dag. Tijdens de muzikale opvoering van één opera krijgt het publiek op schermen te zien van wat de personages van de andere opera’s op dat moment doen.

Lees verder onder de afbeelding

Karl Forster

Scène uit ‘Nozze di Figaro’

Een behoorlijk hoeveelheid visuele informatie, want de video’s zijn niet zoals vaak gebeurt een letterlijke uitvergroting van wat op de scène gespeeld wordt, maar vertellen een verhaal dat zich gelijktijdig en naast de gezongen opera afspeelt. Alsof je dus naar een film kijkt tijdens een opera-opvoering. Een unieke maar ook overdonderende beleving, omdat je niet naar alles tegelijk kunt kijken. De geprojecteerde beelden zijn bij wijlen onweerstaanbaar en maakt dat de zangers eraan ondergeschikt raken. Ook duiken personages van de ene in de andere opera op; een andere manier om de parallellen tussen de werken te onderstrepen.

Geblokkeerd platform

Die gelijktijdige interventies begrijp je eigenlijk pas als je de drie opera’s gezien hebt; anders zijn ze behoorlijk verwarrend en op het randje van het artificiële als een te nadrukkelijke manier om de vermeende samenhang tussen de meesterwerken van Mozart en Da Ponte te onderstrepen. Tijdens een voorstelling van Le Nozze di Figaro bleek het enorme draaiende platform waarop het decor rust geblokkeerd. Er werd dan besloten over te gaan tot een concertante versie, waarbij de acteurs door de mechanische panne slechts een deel van hun bewegingen doorheen het decor konden maken.

Wat een nachtmerrie leek voor de technische verantwoordelijken van de Munt, had een verrassend collateraal effect: plots werd de voorstelling een stuk minder druk en kwam de essentie van het werk beter tot zijn recht. Maar ook de mise-en-scène was gediend door de noodgedwongen versobering: de interpretaties van het regieduo kwamen voorwaar beter tot hun recht, omdat alle frivoliteiten verdwenen waren en er minder afleidingen waren. Het publiek was allerminst ontgoocheld en bejubelde terecht de voortreffelijke cast, die blijk had gegeven van een groot improviserend vermogen. De hele productie wordt gedragen door 13 zangers, die elk in twee van de drie opera’s een rol spelen. Dat alleen al is een unieke prestatie en de hele groep slaagt met brio in dit definitieve Mozart-examen.

La Cage aux Folles

Dit experiment met de meesterwerken van Mozart valt om veel redenen te bekritiseren. Dat de trilogie zich in Brussel afspeelt, zoals de regisseurs beweren, valt op geen enkele manier te zien of te voelen en blijkt zelfs niet uit de filmbeelden die alle in de stad zijn opgenomen. Soms speelt hun Franse achtergrond het regie-duo ook parten. Zo ensceneren ze een anti-homohuwelijk betoging, die wel in Parijs maar nooit in Brussel te zien was. En eigenaardig genoeg missen ze in hun demarche over genderfluïditeit de unieke kans om Cherubino (in Le Nozze), het meest genderfluïde personage van de drie opera’s, ook zo af te beelden. Don Alfonso wordt dan weer op de meest voorspelbare en karikaturale manier als een verwijfde tante getekend, die meer thuishoort in La Cage aux Folles dan in Cosi Fan Tutte…

Maar is het niet essentieel om de opera’s van Mozart zelfs via een controversiële aanpak levend te houden? Om dan misschien terug te keren naar een volkomen andere benadering. Dat bewijst in ieder geval één ding: dat Le Nozze di Figaro, Cosi Fan Tutte en Don Giovanni van alle tijden zijn en blijven schitteren in alle omstandigheden. Zelfs als een draaiend podium het laat afweten…

Nog tot einde van deze maand in de Munt. Alle info op de website van de Munt. Alle voorstellingen zijn uitverkocht, maar vanaf 4 april zijn de drie opera’s gratis te zien op de website.