Een ongemakkelijke plek: oorlog en herinnering in Oekraïne

Auteur Jonathan Littell en fotograaf Antoine d’Agata reisden naar Kiev om onderzoek te doen voor een nieuw boek in opdracht van het Babyn Yar Holocaust Memorial Centre. Babi Jar is de plek waar in 1941 meer dan 33.000 Joden door de nazi’s werden vermoord.

De Amerikaan Jonathan Littell schrijft in het Frans en won met zijn monumentale roman De Welwillenden in 2006 de belangrijkste literaire prijs, de Goncourt. In dit boek, waarvan in Frankrijk meer dan 1 miljoen exemplaren zijn verkocht, vertelt Littell de Tweede Wereldoorlog vanuit het standpunt van een fictieve nazi-officier.

Die komt in 1941 in het bezette Oekraïne terecht, waar hij in Kiev getuige is van een massamoord op 60.000 Joden. Die vreselijke slachting met kogels gebeurde aan de rand van de Babyn Yar-steengroeven, waarin de lijken gedumpt werden. Littell werd samen met fotograaf Antoine d’Agatha door het Babyn Yar Holocaust Center gevraagd om hierover een beschrijvend boek uit te brengen. Een ongemakkelijke plek is het resultaat hiervan.

Holodomor

Toen ze zich moesten terugtrekken uit Oekraïne, lieten de nazi’s de lijken uit de steengroeve opgraven en verbranden, omdat ze vreesden dat de Russen die voor propagandadoelen zouden gebruiken. Maar Stalin, die met de georganiseerde hongersnood Holodomor de dood van vier miljoen Oekraïense boeren op zijn geweten had, wou als overtuigd antisemiet niet toegeven dat er Joden vermoord waren. Na de oorlog werd de bloedige herinnering aan Babyn Yar bewust uitgewist, door het ravijn met slijk en steengruis op te vullen.

Waar in Duitsland de uitroeiingskampen bewaard bleven en een belangrijke educatieve functie kregen, werd in de Sovjetrepubliek Oekraïne de geschiedenis herschreven. In de jaren vijftig kende haast niemand meer de vreselijke geschiedenis van de steengroeven in Kiev.

Jonathan Littell wist dat van Babyn Yar niets overblijft, op een paar gedenktekens na. Maar hij zoekt onzichtbare sporen: hij beschrijft minutieus hoe op de plaats waar honderdduizend mensen vermoord werden nu brede boulevards lopen met zielloze woonblokken, naast een reusachtige televisietoren, winkels en een metrostation. Hij bezoekt incognito een appartementsgebouw dat te koop staat en daalt af in de rioleringen die naar het vroegere ravijn leiden.

Inval

Maar Littells werk over het verleden is bruusk onderbroken door de actualiteit van de Russische inval in Oekraïne. Littell hoort van de wreedheden van het Russisch leger en trekt naar Boetsja, een stad waar de straten bezaaid waren met lijken. Als hij er aankomt, is de internationale pers alweer vertrokken en zijn de fysieke bewijzen van de Russische agressie verdwenen, op kogelgaten en vernielde huizen na.

Maar Littell past dezelfde beschrijvende techniek toe als bij Babyn Yar. Hij somt de bloedstollende verhalen zonder emotie op in korte, harde zinnen. Na een lange lijst schrijft hij: ‘Hier zou ik kunnen stoppen, maar ik stop hier niet.’

Nutella

Littell probeert door te dringen in het hoofd van zijn lezers, door opgenomen telefoongesprekken te beluisteren waarin de klassenrancune van de Russische soldaten naar boven komt. ‘Wie gaf jullie de toestemming om het er zo goed van te nemen?’ schreeuwt er een zijn frustratie uit over een Oekraïense familie.

De verontwaardiging van de Russen blijkt dan niet meer te zijn dan een absurde afgunst over mooi geasfalteerde wegen en een pot Nutella die ze in een ijskast vinden. Een vrouw van een soldaat vraagt haar man een stofzuiger te roven. ‘Als de dood in de Tweede Wereldoorlog kwam van nazi’s met een lange leren mantel, dan komt die nu voor de Oekraïners van ‘een dronken boer uit Rusland’, schrijft Littell.

Een ongemakkelijke plek is een ‘ongemakkelijk’ boek dat de lezer door elkaar schudt en schokt tot op het bot. Voor wie tegen een heilzame stoot kan, is het bijzonder aanbevolen.