De ‘Reformatie’ in de Lage Landen was uniek

Reformatie in de Lage Landen is een interessant boek over het religieuze klimaat in de Nederlanden in de lange zestiende eeuw. De auteur legt uit hoe een opleving van de devotie een vervolg kende in godsdiensttwisten, opstand, burgeroorlog en uiteindelijk twee verschillende staten met zeer bloeiende ‘confessies’.

Het boek brengt een bijzonder verhaal over hoe ketterijvervolgingen voor opstandige Verenigde Nederlanden zorgde. Diezelfde opstand veroorzaakte een breuklijn, waarbij de gereformeerde extremisten eerst de opstand verdeelden en vervolgens de Nederlanden blijvend zouden verdelen. In één staat, met een gereformeerde publieke kerk die een fanatieke minderheid alle macht gaf, maar als staat ook gewetensvrijheid garandeerde en dus andere religies tolereerde. Al waren katholieken wel tweederangsburgers. Het ander deel van de Nederlanden groeide uit tot een staat met één katholieke kerk die opbloeide en waar de devotie en het geestesleven van begin zestiende eeuw in een modernere vorm een soort continuïteit kende. Maar niet zonder decennia bloedige oorlog en terreur.

Conclusies

De conclusies zijn uiteraard niet wereldschokkend en evenmin nieuw. Dat is ook geen bezwaar. Een goed overzichtsboek schrijven draait immers niet rond uitpakken met nieuwe feiten of verklaringen. Een synthese is iets dat een academicus pas na de nodige jaren ervaring moet ondernemen. De kunst van de synthese zit in het weglaten het herleiden tot de essentie. Dat deed Christine Kooi met inzicht. De Amerikaanse professor met Nederlandse ouders schreef met Reformatie in de Lage Landen 1500-1620 een overzichtsboek dat in de ogen van de auteur een lacune opvult.

Christine Kooi (1965) is hoogleraar Europese geschiedenis aan Louisiana State University (LSU). Kooi studeerde aan de Yale University en is gespecialiseerd in vroegmoderne Nederlandse religiegeschiedenis. Het Nederlandse boek dat begin juni verscheen is een vertaling van een Engelstalig manuscript.

Geslaagd

Als een synthese is het boek zeer leesbaar en zeer informatief. De analyse en inzichten die Kooi presenteert zijn accuraat en up-to-date. Toch is een belangrijke waarschuwing noodzakelijk. Kooi gebruikt reformatie als synoniem van het Latijnse reformatio (hervorming). Ze hanteert op twee of drie gevallen na het woord reformatie ook voor de contrareformatie. Dus de hervormingsreactie van de katholieke kerk afkomstig uit het Concilie van Trente (waar ook protestantse delegaties aan deelnamen) is voor Kooi onlosmakelijk een uiting van de Reformatie.

Voor die aanpak valt veel te zeggen, maar het had misschien wel praktisch geweest moest Kooi die keuze ook duidelijk beargumenteerd hebben. Bij de bespreking van de Moderne Devotie bijvoorbeeld, nam Kooi wel de tijd en de moeite om uit te leggen dat dit voor haar geen onderdeel en zelfs geen voorloper van de Reformatie is.

Focus en context

Kooi blinkt uit in het afbakenen van haar onderwerp. Waar de meeste boeken over de reformatie in de Lage Landen al snel boeken over de opstand en over militaire, politieke en geopolitieke conflicten blijken, waakte Kooi over de focus op het aspect religie. In het eerste deel van het boek schetst ze de religieuze cultuur in de Nederlanden. Daarbij contextualiseert ze hoe de Bourgondische of Habsburgse dynastie van dit lappendeken van gebieden Verenigde Nederlanden probeerde te maken.

De roep om hervorming van het instituut dat de katholieke kerk vormde, paste in een laatmiddeleeuwse traditie. Dat laatste valt onder andere op te maken uit de talrijke broederschappen en andere lekeninitiatieven enerzijds en de Moderne Devotie of bewegingen anderzijds. Ook de geleerde humanisten, waaronder Erasmus, pasten binnen die kritische cultuur. In de Lage Landen bestond een oprechte vraag van leken om meer participatie in de kerk.

De disfuncties en misstanden in de kerk waren algemeen bekend. In alle geledingen van de maatschappij gaande van de eerste stand in de staten (de clerici) over de universiteiten tot fraterniteiten en rederijkerskamers bleek kritiek op priesters gebruikelijk. De drang naar meer authentieke en correcte kerkelijke bediening om aan de devotie van de gelovigen te beantwoorden had niets revolutionairs. De meerderheid was en bleef steeds katholiek in de ganse door het boek besproken periode. Zowel in het noorden als in het Spaanse zuiden. De middengroep van hoofdzakelijk katholieken verloor helaas de controle over de evenementen.

Europese geschiedenis

Wat volgde was één van de gruwelijkste en opmerkelijkste reeksen gebeurtenissen in de Europese geschiedenis. Ten eerste bleek de reformatie in de Nederlanden geen top-down-gegeven, zoals in de meeste Duitse, Zwitserse of Scandinavische landen. De lokale vorst veranderde daar van ‘confessie’ dus moest het volk volgen. In de Nederlanden begonnen gelovigen al dan niet in ballingschap aan het optuigen van confessionele instituten. Kooi noemt dat de ‘confessionele wending’. Het is haar sterkste betoog in het hele boek. Iets dat zelden zo goed uitgelegd werd in andere boeken en vaak ondergesneeuwd raakte door de militaire of politieke evenementen.

De hervormers bedachten en organiseerden hun eigen kerken met dogma’s, regeltjes en tucht. Waar begin zestiende eeuw religie meer een rijk buffet was waar ieder nam wat hem of haar beviel, zorgden facties van zeer gemotiveerde of zeg gerust fanatieke hervormers voor een instituut dat de aloude universele katholieke kerk zou moeten vervangen. Van samenleven was voortaan geen sprake. Die rechthaberische attitude zou de succesvolle Opstand na de Pacificatie van Gent finaal om zeep helpen door het onverdraagzame, wrede en militante beleid van de Calvinistische Republieken met Gent als extreemste voorbeeld.

Ten tweede zorgde de ketterijrepressie van Karel V en later Filips II ervoor dat de hele samenleving in opstand kwam. Het streven naar centralisatie in de Nederlanden noopte de Habsburgers om te kiezen voor één religie. Door heterodoxe meningen gelijk te stellen aan rebellie en majesteitsschennis joegen de Habsburgers de bevolking en de lokale instellingen in de gordijnen. Voor de lokale besturen golden de ketterijplakkaten en vervolging als een miskenning van de lokale rechterlijke macht en gewoonten. Voor de Habsburgers was godsdienst politiek en daarmee organiseerden ze zelf hun grootste probleem.

Meeste executies

Opvallend daarbij volgens Kooi is dat in de periode 1520-1560 twee derde van alle terechtstellingen van protestanten in Europe zich in de Nederlanden voordeden. Trouwens voor de hele periode 1500-1620 spanden de Nederlanden de kroon qua terechtstellingen van ‘ketters’. Nederlandse beulen vermoorden 1300 ‘ongelovigen’. Het totaal voor heel Europa was 3.000 executies.

Merkwaardig daarbij was volgens Kooi dat de katholieke pastoors in de Nederlanden in tegenstelling tot hun zeer fanatieke Franse collega’s niet deelnamen aan de polarisatie. De Nederlandse pastoors kozen voor accommodatie en het verzamelen van de verloren schapen. Nederlandse katholieke geestelijke gingen zelden in debat met de hervormers. Was het om de gemoederen te bedaren of om geen onnodige publiciteit te geven?

De Franse pastoors daarentegen hitsten hun parochianen op tot hatelijke gruweldaden. Opvallend verschil is dat de gruwelijkheden in naam van God in de Nederlanden door de soldatesque gebeurden, terwijl in Frankrijk dikwijls volksmeutes zich overgaven aan slachtpartijen. In de Nederlanden zou enkel in bepaalde periodes de opstand uitdraaien op een godsdienstoorlog of burgeroorlog.

Staat

Een derde belangrijk historisch feit dat Kooi toelicht is dat in de vroegmoderne tijd ‘de Republiek’ de enige staat was die ontstond uit een opstand. Een anomalie in vele opzichten. Geen echte republiek, maar zeker geen monarchie. Een staat met een staatsgodsdienst, maar met een twijfelachtige tolerantie die toch een minimum aan gewetensvrijheid opleverde. Iets exotisch in de ogen van tijdgenoten van buiten de Nederlanden. Het beroemde schilderij van Adriaen van de Venne op de cover van het boek naar aanleiding van het Twaalfjarig Bestand illustreert perfect de conclusies van Kooi. Elke religie viste zoveel mogelijk zieltjes. Elk aan zijn kant van de bestandsgrens.

Het valt op dat Kooi vooral Engelstalige secundaire literatuur aanhaalt. Omwille van haar strakke regie om de verschillende religieuze groepen en hun interacties te beschrijven vormt dit gelukkig geen probleem. De rijke Franstalige historische literatuur over de reformatie in de Nederlanden lag de nadruk immers meestal op het politieke aspect. Met name de opstand, de geuzen en de aristocratische elite… De keuze om de rol van de prelaten van de abdijen in de Staten en de Staten-Generaal (zowel als financiers van de Opstand, als diplomaten en als exponenten van de Middenpartij in de jaren 1570) niet te belichten vindt de recensent persoonlijk een gemiste kans.

Conclusie

Reformatie in de Lage Landen is een uitmuntend overzichtsboek met aandacht voor alle religieuze partijen in een voor onze contreien religieus conflict dat sporen achterlaat tot op heden. De evolutie van een individueel onoverzichtelijk religieus shoppen (uit devotie en spirituele interesse) over de vorming van sektarische groepen naar sterk geïnstitutionaliseerde kerken komt accuraat aan bod. Een uitzonderlijk experiment in vergelijking met de rest van Europa.

Het boek is evenwichtig in analyse en oordeel. Katholieken krijgen een terechte en correcte plaats, de middelpuntvliedende dynamiek van de fanatieke gereformeerden (calvinisten zoals ze scheldend genoemd werden) komt correct aan bod. De interne strijd tegen de remonstranten tijdens het Twaalfjarig Bestand illustreert perfect de spanning tussen gereformeerden en de nieuwe staat. Kooi wijst telkens terecht op de grote meerderheid van gematigden of ongelovigen die in deze krankzinnig gepolariseerde tijd moesten zien te overleven.