De verlichting is dood, leve de verlichting!

Filosofie en ethiek. Twee disciplines die in tijden van klimaatopwarming en mondiale politiek-militaire verhitting even relevant lijken als kaboutertjes voor een burgerlijk ingenieur bouwkunde. Abstracte discussies over parallelle universa of categorische imperatieven: momenteel geen nood aan, toch? Tenzij tussen nerds die in hun jeugd met recht en reden gepest werden op de speelplaats, in het kader van Darwins survival of the fittest. Wie hier zo over denkt, was vroeger allicht zelf een van die onverlichte bullebakken met het intelligentiequotiënt van een platgereden wortel. Want dat zo iemand ongelijk heeft, bewijst Markus Gabriel op weergaloze wijze met zijn jongste boek.

Wat een verademing is dit boek

Wat een verademing. Eindelijk een boek (in het Nederlands vertaald nog wel!) dat zonder enige zweem van valse bescheidenheid volop de filosofiekaart trekt. Eindelijk een boek waarin de auteur een bepaald niveau van zijn lezers verwacht en hen niet op hun honger laat zitten. Gabriel bewijst dat het kan — schrijven op een heldere en inhoudelijk uitdagende manier zonder te infantiliseren. Een boodschap aan Ignaas Devisch: ga bij deze man in de leer voordat je aan je volgende boek begint.

Niet toevallig werd Gabriel de jongste filosofiehoogleraar ooit in het land dat intellectuele grootheden als Goethe, Heidegger en Nietzsche voortgebracht heeft. De prille veertiger wordt wereldwijd als spreker gevraagd en weet zich goed te behelpen in een resem talen, waaronder Latijn en Oudgrieks. Het moet fijn zijn om in een land te kunnen werken waar een mens bekend kan worden zonder deelname aan de Slimste Mens.

We bevinden ons in een weergaloze waardencrisis

Gabriel begint zijn jongste worp Morele vooruitgang in duistere tijden zonder blikken of blozen door een opsomming van de factoren die afgelopen maanden en jaren gezorgd hebben voor de waardencrisis waarin we ons momenteel lijken te bevinden. Corona, falende staten en corrupte leiders aan het hoofd van westerse democratieën. De wereld is om zeep, zo lijkt het wel. Het ideaal van de verlichting, de wortels van de democratische rechtsstaat en de duur bevochten scheiding van Kerk en staat liggen op apegapen. We staan er met zijn allen bij en we kijken ernaar. Enkel broodjes smeren, dat lukt niet meer.

Flauw grapje en klopt niet, stelt Gabriel. Alles wat het postmodernisme ooit gebracht heeft, helpt ons namelijk niet meer verder. Het postmodernisme ontkent waarheid en werkelijkheid onder het mom van een soort waardenrelativisme. Een misplaatst waardenrelativisme: je moet namelijk vooral niet oordelen over de ander, want je weet nooit volledig zeker waar die precies voor staat. Dit heeft geleid tot een uitholling van de normen en waarden waar de verlichting voor stond en staat. Volgens Gabriel bestaan er wel degelijk morele feiten, die we moeten scheiden van niet-morele feiten.

Morele feiten bestaan, net zoals de waarheid

‘Morele feiten getuigen van algemene pretenties die alle mensen moeten aangaan en stellen criteria vast waaraan ons gedrag moet worden getoetst. Ze laten ons zien wat we verschuldigd zijn aan onszelf als mens, aan andere levende wezens (zoals een beroemde formulering van de Amerikaanse moraalfilosoof Thomas M. Scanlon luidt).’ Een voorbeeld is het gebruik van roesmiddelen zoals nicotine of alcohol. We weten dat beide schadelijk zijn voor ons lichaam (niet-moreel feit). Maar die wetenschap geeft ons geen antwoord op de vraag of we die stoffen mogen gebruiken en hoeveel.

Gabriel legt de vinger op de wonde wanneer hij schrijft dat technologische ontwikkelingen niet al te ver voor mogen liggen op morele vooruitgang. De geschiedenis staat bol van de voorbeelden die zonder enige uitzondering geschreven zijn met het bloed van de ontelbare slachtoffers als inkt. De donkere tijd waarin we vandaag lijken te leven, stelt Gabriel, lijkt morele inzichten vooral te verduisteren door nepnieuws, propaganda en wereldbeschouwingen. Niet toevallig zijn dit begrippen die zowel radicaal rechts als uiterst links gebruikt om de ander te bestrijden of ongeloofwaardig te maken. Verlichting helpt tegen dit soort donkere tijden. Een slagzin die elke wokie en rechtsie boven zijn bed moet hangen. Na het lezen van dit boek, uiteraard.

Dit boek samenvatten is quasi onmogelijk

Dit allesomvattende boek samenvatten is een quasi onmogelijke opdracht. Daarvoor gaat Gabriel veel te grondig te werk. Maar wie de inleiding goed leest, krijgt al een mooi beeld van wat hem of haar te wachten staat. Een meer dan verdienstelijke poging om een nieuw verlichtingsideaal te schetsen, in het spoor van die andere bekende Duitse filosoof, Peter Sloterdijk. Volgens hem dient de nieuwe verlichting namelijk te streven naar co-immunisme. Dit komt neer op een samenwerkingsverband over de grenzen van tijd en ruimte heen, met als doel de waardencanon van vrijheid, gelijkheid en solidariteit telkens opnieuw te ijken. Op die manier kunnen we de rede beschermen, en blijven beschermen, tegen de ongerijmde aanvallen van de redeloosheid. Ziedaar de rode draad doorheen dit boek. Lees en u zal gezond worden.

De opbouw getuigt van een academische en — excusez le mot — Duitse gründlichkeit. Gabriel begint in hoofdstuk 1 met een haarscherpe afbakening van wat waarden precies zijn. Toegegeven, hij maakt zich hier en daar schuldig aan snobistisch intellectualisme. Wat bijvoorbeeld te denken van de term ‘incommensurabiliteit’ die Gabriel zomaar eventjes uit zijn mouw schudt? Onderlinge onmeetbaarheid klinkt inderdaad in menig opzicht minder, maar toch. Enige uitleg was hier wel op zijn plaats geweest, zeker voor de lezer wiens Latijn wat roestiger is.

Afschaffen, die N-VA en dat Vlaams Belang

De lezer van dit boek weze dan ook gewaarschuwd. Behalve moeilijke woorden mag u zich ook verwachten aan een Gabriel die compromisloos de kaart van de universele waarden trekt. En hierdoor maakt hij in feite in enkele pennentrekken komaf met de partijprogramma’s van illustere figuren als Van Grieken en De Wever. ‘Nationalistische onzin kan vermeden worden als we een moreel heldere kijk behouden. Zonder die kijk zou er geen ethiek, geen rationeel onderzoek naar morele feiten mogelijk zijn.’ Afschaffen dus, die N-VA en dat Vlaams Belang.

In dat verband is Gabriel glashelder wanneer hij over identiteit, racisme en xenofobie schrijft. ‘Anders-zijn is een symmetrische relatie: als persoon B anders is dan persoon A, dan is persoon A ook anders dan persoon B. Wij delen de vreemdheid met hen die ons vreemd voorkomen.’  Hierop volgt dan een messcherpe aflijning van vier soorten identiteit die elke beleidsmaker in dit ondermaanse uit het hoofd zou moeten kennen.

Stopt u nu vooral niet met lezen. Gabriel blijft ontnuchterend objectief en geeft zowel links als rechts enkele serieuze vegen uit de pan. ‘Aan de beide radicale uiteinden van het politieke spectrum, rechts en links, zien we hoe de waarde van de waarheid ter discussie wordt gesteld. Overhaast links activisme wordt gerechtvaardigd door het feit dat de (naar men zegt) beschermenswaardige minderheden, voor wie we na eeuwen van onderdrukking eindelijk weleens mogen opkomen, te lang hebben moeten wachten op hun morele en juridische recht. Radicaal-rechts activisme daarentegen beweert in de VS bijvoorbeeld dat blanke mannen moeten worden beschermd tegen linkse krachten die vrouwen, mensen van kleur enzovoort aan de macht willen brengen.’

Lees dit boek en gebruik het als geheim wapen in uw volgende discussies

Hierna volgt dan weer een beschrijving van een ongetwijfeld hilarische clash op een of ander filosofencongres tussen een radicale feministe en een antifa-activiste. Die laatste beschuldigde de eerste er namelijk van een TERF te zijn, een trans-exclusionary radical feminist: een feministe die zich verzet tegen vrouwenrechten voor transseksuelen die zich vrouw voelen hoewel zij ‘uiterlijke geslachtskenmerken hebben die velen als ‘mannelijk’ zouden classificeren’. Wie nu nog mee is, mag zich bij ondergetekende melden. Schitterend hoe Gabriel die twee dolle mina’s op hun plaats zet door hen met de neus op de naakte feiten te drukken. Lees dit boek en gebruik het in uw volgende discussies met weldenkende of onwelvoeglijke lieden als geheim wapen. Of u veel vrienden overhoudt, valt te betwijfelen. Maar u zal tenminste zeker zijn dat het om echte vriendschap gaat.

Om te eindigen: een pluim voor de vertaling van deze turf. Huub Stegeman (verdorie, alweer een Nederlander — waar zijn die Vlamingen met taalgevoel toch gebleven?) verstaat zijn vak. Het is weinigen gegeven een in het Duits geschreven origineel zo naturel om te zetten in vlot in elkaar hakende volzinnen. Hier en daar struikelt de oplettende lezer wel eens over een schrijffout (Stegeman blijft een Nederlander, natuurlijk), maar enkel kniesoren die daardoor hun leesplezier laten vergallen. Of taalnazi’s. Hoewel, die leven enkel in Duitsland zeker?

Morele vooruitgang in duistere tijden is deze week ons Boek van de Week: u vindt het in onze online boekhandel, nu tijdelijk met gratis verzending.