Etienne Vermeersch’ zoektocht naar de oorzaken van de eco-crisis.

Dertig jaar geleden publiceerde Vermeersch het boek De ogen van de panda omtrent de oorzaken van de eco-crisis. In 2010 bracht hij een herziene versie, waarvan ik hier de zevende druk (2019) bespreek. De timing van dit boek kon moeilijk beter zijn want we zitten nu met een jonge generatie die de ecologische mindset als een belangrijk punt naar voren schuift.

Vermeersch begint met een citaat van Einstein (pakweg 1930), en eindigt met een toespraak van Indianenopperhoofd Seattle (1855) waarin beide hun sterke verbondenheid met de natuur betuigen. Maar als we de evolutie van de homo sapiens globaal bekijken, dan loopt één en ander een rare kant op, zo wordt het alleszins ervaren door de jonge generatie. Vermeersch zocht al 30 jaar geleden uit wat er zoal  fout gaat, via een filosofische benadering. Ik ben een exacte wetenschapper die in eerdere artikels in Doorbraakdrie facetten van dezelfde problematiek wetenschappelijk bekeek. Vermeersch heeft een heel interessante complementaire filosofische invalshoek, die ik zal aanvullen met nieuwe gegevens in het licht van de recente acties van Greta Thunberg/Anuna De Wever. Ik geef eerst de stelling van Vermeersch’ boek, en dan mijn commentaar. Net nu prof. Vermeersch overleden is blijkt hoe fris en vooruitziend zijn ideeën wel zijn, en welkom om tussen het bos de bomen te zien. 

Welke doctrine is verantwoordelijk?

Toen Vermeersch het boek voor het eerst schreef was dat uiteraard met de gebeurtenissen van enkele eerdere decennia (1960-1990) in zijn hoofd. In 1958 hadden we de wereldtentoonstelling in Brussel, die achteraf bekeken, een extra kick-off bleek te zijn voor een volgens Vermeersch alles overheersend WTK-bestel (Wetenschappelijk Technologisch Kapitalistisch). Er heerste in de westerse wereld een wetenschappelijk technologisch optimisme (WTO), vertolkt door Expo ’58 (ik voeg er die van van Montreal ’67 aan toe, want ik was op beide).

Vermeersch kiest er drie doctrines uit, die volgens hem de show gaan maken, en eigenlijk al een paar eeuwen aan het maken zijn. Hij staat geregeld stil bij de rol van de Christelijke en Joodse doctrine, en verwijst dikwijls naar Genesis, waarin hij weinig sympathie terugvindt voor de natuur. Ook vermeldt hij Lynn White jr. die o.a. een artikel schreef in Science (ref. 1), dat ons doet verdiepen in de ‘antropocentrische’ (alles in functie van de menselijke behoeften) visie van christendom en jodendom. De twee religies die eigenlijk het WTK bestel mee gestuurd hebben. De mens wordt erin voorgesteld als de heerser over de natuur, als de ongebreidelde gebruiker ervan voor zijn eigen vermenigvuldiging, niet als de behoeder ervan. Vermeersch komt wel tot de bevinding dat men geen schuldigen moet aanwijzen in de WTK en religieuze doctrines. ‘Het zit in onze genen,’ zegt Vermeersch. Sommige filosofen beginnen volgens Vermeersch hun twijfels te uiten over wetenschap. Hij haalt o.a. Heidegger aan. Deze filosoof haat ‘a blind faith in science like blind faith in God’, en is dus bij de auteur van dit artikel niet zo populair. Toch  raad ik ten stelligste iedereen aan om het hier besproken boek van die andere filosoof, Vermeersch, te lezen. Hij benadert alles onbevooroordeeld.

Geen schuldigen?

Vermeersch verwijst niet naar de revolutie die Luther rond 1500 teweegbrengt, en die eigenlijk het door hem genoemde ‘WTK-bestel’ een enorme ‘boost’ bezorgt, maar die ook de kloof tussen mens en natuur nog vergroot (zie ref. 2°.  Ook op andere vlakken is Vermeersch in dit eco-boek opmerkelijk rustig tegenover de religieuze en andere doctrines. Het is het treintje godsdienst, wetenschap, technologie, kapitalisme, democratie, rechtspraak, filosofie…, die het werelduitzicht verandert. Mogelijk is wetenschap de enige van de zeven vermelde doctrines die zowel natuur-gericht als mens-gericht is. Alle andere zijn  uitgesproken mens-gericht, maar velen doen hun best (zelfs rechtspraak) om één en ander bij te sturen. Onder impuls en druk van de wetenschap die de laatste tweehonderd jaar zeer sterk komt opzetten.

Religie berust op dogma’s, en wetenschap vervangt juist voortdurend oude theorieën door nieuwe. Alhoewel je dat laatste ook met een korrel zout moet nemen. Het heeft lang geduurd vóóraleer de wetenschap dogma’s opzij schoof, en verving door experimenteel onderzoek. Sindsdien is wetenschap wel aan een veroveringstocht begonnen. Sta mij toe hier alweer een Vlaming, Andreus Vesalius (rond 1550), als typisch voorbeeld te nemen. Vóór Vesalius werd (o.a.) anatomie klakkeloos overgenomen van Galenus (2de eeuw na Chr.). Alles wat Galenus beweerde werd als juist aanvaard, ook al strookten de observaties totaal niet met zijn beweringen. Religie bevindt zich nog steeds in die situatie voor wat betreft de mensgerichte en anti-natuurgerichte teksten van diverse auteurs van zo’n 4000 jaar geleden: ‘Weest vruchtbaar en vermenigvuldigt u, en vervult de aarde, en onderwerpt haar” (Genesis). Iets wat Vermeersch nog verwart omdat de mens meer als heerser, en niet als hoeder wordt voorgesteld. En hij de mening toegedaan is dat de aarde nu wel vervuld is van de mens, dus dat die opdracht van Genesis succesvol afgerond is. Vermeersch worstelt dus met wat hij in zijn boek noemt ‘jenseits gerichtheid versus Diesseits gerichtheid’. Teilhard de Chardin  zei dat Christus niet alleen kwam om de mens te redden, maar ook om de planeet te redden.

Waar komen die WTK doctrines vandaan?

Hier wijk ik even af van het boek met een paragraaf die enige nog te vervolgen zaken kan helpen verklaren. Doctrines zijn in mijn iets jongere generatie hoofd samengesteld uit brein-apps die we downloaden of niet downloaden vanuit onze omgeving. Onze hersenen stockeren de modellen, ideeën, namen… in een geheugendrager die gemaakt is van neuron cellen die verbindingen met mekaar maken. Neurologen kennen de code nog niet (werk in uitvoering). Ze zijn gedeeltelijk ‘rewritable’ via interactie met onze omgeving. De opgeslagen doctrines willen zich hardnekkig kopiëren (de gaat en vermenigvuldig u-drang op bewustzijnsniveau) in andere menselijke hoofden, en de drager (homo sapiens) gaat de drager aanvallen van een app die vijandig is. Het bezitten van dezelfde apps geeft ons een groepsgevoel. Ik haal de terminologie ‘app’ even aan als een stukje van de meer uitgebreide brein-software die  de doctrine is, omdat computerterminologie voor mij veel eenvoudiger is dan sociaal-wetenschappelijke terminologie. Er woedt dus een ‘survival of the fittest doctrine’ strijd.

Enkel in mensenhoofden, want wij zijn de enigen die een voldoende krachtig ‘bewustzijn’ daarvoor kunnen opbouwen.  De doctrine wetenschap, en de doctrine technologie zijn eigenlijk sinds 1500 (Copernicus) in exponentiële groei in West-Europa en in Noord-Amerika. In de periode voorafgaand aan 1500, zijn wij westerlingen er maar weinig in geïnteresseerd. Het is pas als onze contreien (Venetië bijvoorbeeld) beginnen globale handel te drijven (kapitalisme) met Aziatische landen, dat we ontdekken dat de Chinezen technologisch een heel stuk sterker staan dan wij. In die periode kopieerden wij hun technologie. Het Midden-Oosten is dan weer een bron van wetenschap en de wetenschappelijke taal, wiskunde. Alles wat langs de zijderoute gebeurt wordt meegetransporteerd naar West-Europa, waarvan het Iberisch schiereiland dat al sinds 700 onder islam regie staat als bruggenhoofd dient. Boeken worden vertaald van oosterse talen naar het Latijn, zodat wij ze ook kunnen bestuderen. Of Copernicus bijvoorbeeld, een monnik.

Dus religie heeft een catalytische invloed op wetenschap. Zeker nadat Luther de wereld op haar kop zet. In het begin is de doctrine religie argwanend tegenover de doctrines wetenschap en technologie, maar ze ontdekt gaandeweg dat ze er tot haar voordeel beter kan mee samenwerken. Was dit niet het geval geweest, dan zou dit gewoon ‘exit wetenschap’ betekend hebben. Gelukkig voor de wetenschappers zag de Kerk de kruisingsexperimenten van broeder Mendel met erwten niet aan als onzedig. Zou hij even ongestoord hebben mogen experimenteren van de abt als hij met cavia’s zou gewerkt hebben?

Wat zijn de triggers van de huidige eco-revolutie volgens Vermeersch?

Het zat er al decennia aan te komen. De economische groei na de Tweede Wereldoorlog is sterk. Dit leidt tot een aantal milieurampen, en dat zijn de triggers tot frustratie bij de mensen die ze op tv ondergaan, en die hun kopzorgen omtrent deze gebeurtenissen op één of andere manier aan de huidige jonge generatie van Greta Thunberg/Anuna de Wever doorgeven. Bhopal (1984), Exxon Valdez (1989), Boorput Deepwater Horizon (Golf van Mexico 2010), DDT (jaren 60),  Agent Orange (1960-70), Chernobyl (1986), Fukushima (2011), pollutie door plastics en elektronica (China)… De mens reageert pas als de ramp gebeurd is. Maar de mens reageert wel telkens als hoeder (herder) van de natuur. De anti-wetenschapsfilosoof Martin Heidegger (zie boven) heeft geregeld wel een goede quote: ‘The human being is not the lord of beings, but the shepherd of Being.’ Voor Vermeersch hebben we ons tot nu toe als de ‘lord’ gedragen en we gaan dat nog doen (zoals Genesis voorschrijft), en nu moeten we ook ‘shepherd’ worden, laat hij verstaan. De hogervermelde ecologische accidenten mogen dan al veel slachtoffers en/of milieuschade verricht hebben, het blijven plaatselijke zaken, en ver van ons bed. Maar nu waarschuwt de wetenschap voor een accident met mogelijk globale gevolgen: Global Warming, en acidificatie van oceanen, ten gevolge van menselijke activiteiten die de CO2-concentraties opdrijven.

De meeste vermelde lokale natuurrampen zijn van vóór de huidige generatie. De brein-software van de huidige generatie is wel ‘geschreven’ door hun ouders, grootouders, leerkrachten, en media, met nog een extra toevoeging van het internet. Onze omgeving vormt onze hersen-software. En die wil zich vermenigvuldigen, net als DNA. En die brein-software evolueert de laatste paar honderd jaar razend snel, en wordt nu nogmaals versneld door de informatiemaatschappij. Zoals al vermeld, vraagt Vermeersch zich af of we dit maar moeten zijn gang laten gaan, maar besluit hij: ja, want het zit in onze genen. Die genen hebben een sterk bewustzijn ontwikkeld, en dat vecht nu voor zijn overleven. 

Als je de bevolkingsaangroei niet onder controle krijgt, dan vaart deze Titanic te pletter

Het stokpaardje van Vermeersch dat je doorheen het ganse boek tegenkomt: de onbeperkte expansiedrang binnen een eindige aarde. Vermeersch vermeldt dat hij de sterke ervaring had dat hij bij zijn vele voordrachten omtrent de ideeën die in dit boek aan bod komen, succes boekte met ecologisch gerichte topics, maar er zowel hier als in de ontwikkelingslanden geen begrip bleek te bestaan voor de duidelijke demografische problemen. Hiermee bedoelt hij de te verwachten catastrofale gevolgen van de overbevolking van de aarde. Hij schrijft ‘Op dat vlak is het boek dus totaal mislukt. Ik ga sterven met de wanhoop dat deze evidentie blijkbaar nooit tot de beleidsmensen zal doordringen: ze wachten op de demografische transitie.’ De laatste zin van zijn boek is: ‘Overigens ben ik van mening dat er een eind moet komen aan de bevolkingsexplosie.’

Wat zijn zijn argumenten om familieplanning wereldwijd ter sprake te brengen?

Een filosoof houdt van logica. Een filosoof denkt na. Een wetenschapper niet, volgens filosoof Heidegger, laat staan een doener zoals een architect om maar wat te zeggen. Dus Vermeersch redeneert logisch dat een oneindige bevolkingsaanwas op een eindige planeet het einde betekent van de mensheid. Door schaarste ontstaan frustraties, door frustraties ontstaan betogingen. Als voeding, water en algemene levensbehoeften verdwijnen, gaan de betogingen over in burgeroorlog, oorlog, genocide, migratie, hongersnood.

De club van Rome voorspelde malthusiaanse catastrofes tegen 2100, maar ze zijn al lang begonnen: Afghanistan, Syrië, Yemen, Somalië, Irak, Mexico, Zuid-Soedan, Rohingya Myanmar, Colobia… Het lijstje is eindeloos. De bevolkingsaanwas is onverantwoord groot in vele derdewereldlanden. Als we het gelijkheidsprincipe hanteren, zegt Vermeersch, dan heeft iedere wereldburger recht op evenveel verbruiksgoederen, diensten, reizen… als wij. Het is maar een kwestie van tijd om dat principe van communicerende vaten te zien gebeuren. En dan hebben we een vertienvoudiging en meer, van de CO2-productie, en van de ecologische druk. Dus pleit Vermeersch tegen de klaagmuur voor familieplanning. Geen gehoor, want Europa houdt voorlopig stand, en komt nog niet voor in het bovenvermelde lijstje. Het WTK treintje heeft ons sterk gemaakt, maar één en ander begint te kraken. Zolang er niks breekt gaan onze politici geen vin verroeren. Want familieplanning is een taboe-onderwerp ook al beweegt er al veel bij de VN, en bij een zestigtal organisaties.

Het is mogelijk dat we eerst de natuur/mens verhouding terug recht moeten zetten in onze hersens vooraleer we daaraan wat kunnen veranderen. We vormen een complex biologisch systeem waarin wij maar een schakel zijn zegt de wetenschap. We hebben familieplanning nodig om de natuur te laten herstellen, om bedreigde organismen te beschermen die onze levensnoodzakelijke onderbouw vormen.  We gaan dat niet doen door de Belgische bevolking te laten verdubbelen, en in luciferdoosjes te gaan wonen in wolkenkrabbers, en zeker niet tussen de schaarse bomen te lopen na een desertificatie. Aan dat laatste zijn voldoende gemeenschappen ten onder gegaan in de geschiedenis.  Daar is geen draagvlak voor zou een politicus zeggen. Het is dus wachten op de denkende mens om een plan op te stellen. Vermeersch vond Deng Xiaoping zo’n denkende mens. Deng voerde het ‘kapitalisme met socialistische trekjes’ in, vermeldt Wikipedia. Het vermeldt niet (!) dat Deng ook het meest rigoureuze familieplanningsprogramma ooit invoerde, en hiermee een menselijke en ecologische catastrofe vermeed in China.

Ook religies zijn in staat om familie-planning in te voeren.

Ze moeten dan volgens Vermeersch wel hun order van ‘Weest vruchtbaar  en vermenigvuldigt u’ relativeren en in zijn tijd zien, en de order ‘en vervult de aarde, en onderwerpt haar’ als afgerond beschouwen. Op dit ogenblik zou meer vermenigvuldiging alleen nog meer negatieve invloeden hebben voor de mens zegt Vermeersch. Hij vermeldt het haast karikaturale Haïti, het ‘uitgeputte, geërodeerde en ecologisch uitzichtloze land dat ook zijn Deng Xiaoping zou moeten krijgen’. Het aantal kinderen per vrouw is in Haïti al stevig gedaald, maar er is meer nodig om het land te laten herademen.

Terloops vermeld ik hier dat Iran tussen 1975 en 1980 nog gemiddeld zo’n 6,5 kinderen per vrouw had. Niet eens genoeg voor het Guinness Book of Records – daarvoor moet je beter je best doen. Maar genoeg om een uitzichtloze bnp/bevolking-ratio te hebben, die in 1980 tot een malthusiaanse catastrofe leidt, met oorlog als gevolg. Niet vermeld door Vermeersch, is het één van de weinige mij bekende situaties waarbij religieuze leiders, in dit geval Ali Khamenei en Akbar Rafsanjani,  na de Iran-Irakoorlog een heel efficiënte, moderne en vrijblijvende familieplanning invoeren in Iran (het bestond al deels bij de vroegere sjah). Het aantal kinderen per vrouw zakt tot minder dan twee per vrouw (bij 2,1 blijft de populatie constant) van 2005 tot 2010. Ondertussen is dit aantal weer stijgend, want  de westelijke vijand dient te worden verslagen via kinderkweek en kernwapens. Maar zoals al vermeld: ook religies hebben dus plasticiteit en kunnen familieplanning heel snel tot stand brengen. Als ze willen. En als ze niet willen, dan blijven honderden contreien in de wereld uitzichtloos. En als de druk te groot wordt dan zal de morele druk ons wel  verplichten om de voordeur open te zetten. Enkele honderden terugkerende of niet terugkerende Syrië strijders zijn in die komende discussie maar de eerste peanuts.

We gaan dus niks bereiken omtrent global warming en eco-problematiek als we geen globale aanpak hebben. Die zal enkel werken als we familieplanning in de wereld aanbrengen, zegt Etienne Vermeersch.

_____

Referenties

1. “The historical roots of our ecological crisis”, Lynn White Jr., Science 155, 1967, 1203-7.

2. “The person-nature split”, Robert J. Farici, ITQ 53, 1988, 203-18.

3. “Christ and nature”, Ronrolheiser.com, feb 16, 2015.