Het grote charter van 1215

Grote stenen toegangspoorten naar de velden van het Engelse Runnymede vermelden de dankbaarheid van de natie aan Lady Fairhaven voor het wegschenken van de gronden. De publieke organisatie ‘The National Trust’ beheert de velden die ooit door edellieden werden uitgekozen als neutrale grond voor de ondertekening van een akkoord. Je kan er nu vredig een kopje thee drinken.

Wat er plaatsvond, was niet echt een ondertekening, eerder het bevestigen van een overeenkomst. Mocht het niet aan Amerikaanse juristen gelegen hebben, dan viel er niets te zien op die weilanden. Maar, kort na de Tweede Wereldoorlog trokken die Amerikanen een tempeltje op ‘to commemorate Magna Carta, symbol of freedom under law’. Op een steenworp ervan betreed je een lapje Amerikaanse grond. De Britse staat gaf het aan de Verenigde Staten om de vermoorde president John F. Kennedy te eren, een gedenksteen herinnert hieraan.

Van Zachtzwaard naar ‘zonder Land’

Jawel, de bijzonder saaie site van Runnymede, die zich op zo’n vijfendertig kilometer van Londen bevindt, trekt jaarlijks een hoop toeristen omwille van wat er zich daar in de tweede week van juni 1215 afspeelde. Honderden mensen troepten toen samen op de drassige weiden en trokken er tenten op. Op de ene zijde van het veld bevond er zich een verzameling van opstandige baronnen met namen als Fitzwalter en Godfried de Mandeville. Aan de overkant wapperde boven de grootste tent de koninklijke standaard met gouden leeuwen van koning Jan. Ooit noemden ze de koning ‘Zachtzwaard’, omdat hij vrede bewerkstelligde met aartsrivaal Frankrijk. Maar nu noemden de edellieden hem spottend ‘zonder Land’, omdat hij aan diezelfde tegenstander grote stukken land verloor na de mislukte veldslag in het Vlaamse Bouvines.

Wikimedia Commons

De ruïne van het kasteel van koning Jan. Hier verbleef hij de avond voor de ondertekening van de Magna Charta.

Jan verbleef niet in de tent met de grote vlag. Hij wachtte het gebeuren af in zijn kasteel in het nabijgelegen Windsor. Dat ‘gebeuren’ was de overeenkomst van een groot charter oftewel: de Magna Charta.

In zijn juiste context

Het verhaal van koning Jan en het beroemde akkoord van 1215 wordt netjes uit de doeken gedaan in het bijzonder toegankelijke boek ‘Het verdeelde koninkrijk. Koning Jan en de Magna Charta, 1215’ van de bekende Britse historicus Dan Jones. Het werk ontdoet de geschiedenis van de mythe dat de Magna Charta een belangrijke stap was voor de democratisering van de Britse Eilanden en de hele Angelsaksische wereld. Een mythe die de Amerikanen in de 20ste eeuw bewoog om het monument op te richten op dat veld.

Jones plaatst koning Jan, zijn opstandige baronnen en het document volledig in zijn tijd. Naast het verhaal van het aanzwellende conflict tussen de Kroon en de adel leert de lezer ook over hoe het dagelijkse leven ongeveer verliep in de late twaalfde en vroege dertiende eeuw. Koning Jan wordt in de Britse geschiedschrijving veelal geportretteerd als de foute man op de foute plek, maar Dan Jones slaagt erin om dit beeld te nuanceren.

De Magna Charta verwoordt dat het dient voor ‘alle vrije mannen van ons koninkrijk’ en het focust zich op de geschillen tussen Jan en zijn baronnen. Het gaat daarbij over de vrijheden van de Kerk, erfrechtvergoedingen, belastinggeschillen, de regulering van maten en gewichten, rechtspraak en juridische processen. De bekendste clausule van het charter komt uit het laatste domein: ‘Geen vrije man mag vastgenomen of gevangengezet, onteigend, buiten de wet gesteld of verbannen worden, of op enige andere manier te gronde worden gericht, noch ook zullen wij tegen hem optreden of doen optreden, anders dan krachtens het gerechtelijke oordeel van zijn gelijken of op grond van de wetten van het land.’

Het moest het einde worden van de koninklijke willekeur van de tot voor 1215 bijzonder machtige koning Jan. Om dat recht af te dwingen, vervatten de baronnen de clausule dat ze de koning de oorlog zouden verklaren indien hij de afspraken verbrak. En ja, dat gebeurde ook. Er brak kort na de uitvaardiging van het grote charter een grootschalige burgeroorlog uit waarbij men kastelen belegerde, mensen afslachtte, de koninklijke schatkist met de kroon en de heilige relieken verzwolg in de moerassen van Lincolnshire, de Franse kroonprins Lodewijk gevraagd werd om koning te worden en Jan ten slotte in oktober 1216 aan dysenterie overleed tijdens een stormachtige nacht in Newark. Twintig jaar na zijn dood schreef een chroniqueur: ‘Engeland stinkt naar de vuile daden van Jan; en het bederf van de hel wordt door Jan bezoedeld.’ Verhaalstof genoeg om je als lezer geboeid te houden.

Levende schakel

Vandaag liggen er verschillende kopieën bewaard van de Magna Charta, waaronder een in Londen, Washington en het Australische Canberra. Jones betoogt dat het onderstrepen van het belang van het akkoord pas eeuwen later ontstond. In dertiende eeuw vond men het Vierde Lateraanse Concilie van paus Innocentius veel belangwekkender dan wat er zich op de sompige velden van het Engelse koninkrijk voltrok.

Er rest ons nog een echte getuige van de bijeenkomst in Runneymede. Het is een dikke taxusboom die goed verstopt op de weiden terug te vinden is aan de oever van de Theems. De Ankerwycke Yew vormt een levende schakel tussen het moderne Engeland en het koninkrijk van de Plantagenets. Je bereikt hem via een onooglijk wegje dat start naast een boerderij. Een bordje wijst erop dat hij er is, maar de boer doet er alles aan om de toeristen weg te houden van zijn velden. Koning Jan had het goedgekeurd.

Het boek is hier te koop.