Het grote experiment: een dreunende verdediging van de gemeenschap en het culturele patriottisme

De professorale ruziemakers over de Vlaamse canon moeten Het grote experiment lezen: een dreunende verdediging van de gemeenschap en het culturele patriottisme. Yascha Mounk herkauwt geen troep over het verwasemen van de democratie, de neergang van het Westen, de omvolking en meer onheilsdrolligheid. 

Mounk had de naargeestige gunst om na een gesprek over Het grote experiment op Tagesthemen, een Duits TV-programma, te verschijnen in The Daily Stormer, een Amerikaanse neonazistische webstek. Deze zette de naam van Mounk tussen dubbele haakjes omdat hij Joods is, dus ‘vies en te vermijden’. Onder de verwijzing naar ‘Arbeit Macht Frei’ boven de poort van Auschwitz, kopte het artikel: ‘Diversiteit Macht Frei – Het Hebreeuwse Volk Doet Het Opnieuw’.

Diversiteit

Yascha Mounk is inderdaad niet bevreesd van diversiteit en schrijft daar op een peinzende, wel eens prekerige en soms naïeve manier verdedigbare woorden over. Zijn Joodse identiteit speelt hij niet opdringerig uit als voorbeeld hoe kosmopolitisme een spoor blijft om in staten spanningen en aanslagen tussen meerderheid en minderheden, tussen wij en zij, te voorkomen. Niet Mounk schrijft dat, wel Yuri Slezkinec in The Jewish Century. Slezkine is Joods en Russisch-Amerikaans: ‘De tijd van nu is de Joodse tijd en wij zijn allemaal in min of meerdere mate Joods.’

Een gewaagde beeldspraak, echter met waarheid: Joden wandelen overal, zijn meertalig, inwoner van alle landen, goed tot uitmuntend opgeleid en geboren dienstverleners. Yascha Mounk is Duits van oorsprong, verloor familie in de Holocaust, woonde in vijf landen, studeerde wereldwijd en is hoogleraar internationale betrekkingen aan de Amerikaanse topuniversiteit Johns Hopkins.

Als jonge voetbalfan in Duitsland was hij verzot op Bayern München en leerde hij het tribalisme rond topsporters kennen. Hij dacht dat naarmate de samenleving verdere vooruitgang boekt en toleranter wordt, het belang van groepsidentiteiten vanzelf zou afnemen. Mounk schreef na wereldreizen en veel studie: ‘Als we de donkerste aspecten van onze aard onder controle willen houden, is de grote vraag niet hoe we ons “kudde-instinct” te boven kunnen komen. Nee, de juiste vraag is hoe we zijn enorme potentieel ten goede kunnen benutten, terwijl we zijn vreeswekkende vermogen ten kwade in toom houden.’

Inwijking

Het grote experiment is om in de in hoge mate multicultureel groeiende samenlevingen de democratie te laten functioneren en stand te doen houden, met als gehoopte uitkomst dat alle burgers gelijk en eerlijk zullen worden behandeld. Inwijking blijft onafwendbaar en het doel van Mounk is om argumenten samen te brengen voor de onverdeelde instemming om een gemeenschap te vormen van de meerderheidsgroep en de minderheid.

In 1945 werd één op vijfentwintig inwoners van het Verenigd Koninkrijk (VK) in het buitenland geboren, tegenwoordig één op zeven. Zweden was tot voor tientallen jaren blank en blond, nu heeft één op vijf inwoners een buitenlandse wieg. Nooit is er in het VK en Zweden democratisch en openlijk gekozen voor multicultuur. Dat schuurt dagelijks. Democratische instellingen maken het vaak niet gemakkelijker, maar juist lastiger om de vrede tussen rivaliserende identiteitsgroepen te bewaren, stelt Mounk.

Hij zoekt ijkpunten in een wereld waar het populisme in de Verenigde Staten, Hongarije, China (de Oeigoeren), India, België, Frankrijk en eigenlijk overal groeit. In die zoektocht tast hij het nationalisme, het patriotisme, de gemeenschap, de smeltkroes en de apartheid af om een remedie te ankeren die eenheid in verscheidenheid beoogt. Mounk lezen leidt tot bruggetjes naar Reset van Mark Elchardus: een wijze van links die de Vlaamse en Belgische socialisten verwijt gemeenschapsgevoel, plaatselijk patriotisme en respect voor eigenheid te verbannen. De decennia-oude klacht van Mark Grammens trouwens.

Yascha Mounk

Mounk: ‘Sinds lang zie ik het patriotisme als een half-wild beest. Geven de kwaadwillende mensen de kans om zijn meest gewelddadige instincten op te poken, dan kan het een vreselijke ravage aanrichten. Maar slagen de goedbedoelende mensen erin het patriotisme te temmen, dan kan het van enorme waarde zijn door onder burgers van moderne staten een gevoel van gedeelde lotsbestemming tot stand te brengen.’

Mounk beseft en bestrijdt die uitkomst niet, dat een van de belangrijkste redenen waarom burgers van moderne democratieën zo gehecht zijn aan hun land is dat ze simpelweg van de eigen cultuur houden. Zij voelen zich betrokken bij de alledaagse soms erg banale zaken die samen in hoge mate de nationale cultuur bepalen: de taal en de steden, de bekende mensen en de tv-programma’s, de ingesleten gewoonten en sociale gebruiken.

Welk patriottisme?

Cultureel patriottisme is bij voorrang zijn patriottisme en Mounk weet dat de meeste sociale wetenschappers en filosofen dat niet onderkennen of willen. Als kudde zijn zij er blind voor, vinden zij het bespottelijk. In de werkelijkheid zijn minderheden vaak trots op elementen van hun voorouderlijke cultuur, maar de overgrote meerderheid voelt zich op haar gemak binnen de culturele mainstream van het land van aankomst. Schotten van Indiase komaf hebben de hebbelijkheid een kilt te dragen en steeds meer Beiers met een Turkse achtergrond hijsen zichzelf in Lederhosen voor bier op het Oktoberfest.

Moeten de velen één worden? De variëteit aan etnische en religieuze groepen zal over vijftig jaar nog groter zijn dan nu. Moeten zij verdwijnen in een smeltkroes (dus complete assimilatie waardoor zij hun oorspronkelijke cultuur opgeven) of is een beter beeld een slakom (dus zij aan zij leven waardoor de verschillende groepen intact worden gelaten)?

Voor Mounk zijn noch de smeltkroes, noch de slakom aantrekkelijk. Hij presenteert het ‘openbare park’, een ruimte waarin mensen uit alle hoeken van de samenleving de mogelijkheid krijgen om onderling contact te leggen en samen te werken. Drie eigenschappen heeft het openbare park: het staat open voor iedereen, geeft zijn bezoekers de keus en is dynamisch. Droomt Yascha Mounk? Een multiculturele samenleving moet levendig, maar vreedzaam zijn en heterogeen zonder te versplinteren. Het grote experiment van Mounk vergt daden, creativiteit en Joods optimisme.