1942: het jaar van de stilte

Herman Van Goethem werpt in zijn boek 1942 een scherp licht op het Antwerpen van die tijd, waarbij de Jodenvervolging centraal staat. Dat deed hij in 2019 al, wat tot aanzienlijke kritiek leidde. Voor de herziene uitgave van het boek zal dat waarschijnlijk niet anders zijn.

Het Russisch-Oekraïens conflict raakt maar niet opgelost, de geweldsuitbarstingen in Afghanistan duren al meer dan veertig jaar voort en ook de burgeroorlog in Syrië heeft haar tiende ‘verjaardag’ al gevierd: oorlogen worden wereldwijd met grote verliezen voor de deelnemers uitgevochten, en toch blijven vredesverdragen uit.

Hoe dat mogelijk is, begrijp je waarschijnlijk beter na het lezen van 1942. Dat boek schreef professor Herman Van Goethem in 2019, maar dit jaar brengt hij een stevig herwerkte versie uit.

Ophef

Goethems eerste versie veroorzaakte ophef vanwege de expliciete en onverbloemde weergave van de Belgische betrokkenheid bij de Holocaust. Hij belichtte de passieve houding van de Belgische autoriteiten en de collaboratieve rol van lokale leiders, wat een gevoelige snaar raakte binnen de Belgische samenleving.

Oorlogen, schrijft Van Goethem, brengen verschrikkelijke gevolgen met zich mee. Hij wijst opnieuw specifiek op de lakse houding van de Belgische autoriteiten die bijdroegen aan de verwoestingen. Want tijdens de Holocaust werden wereldwijd zes miljoen Joden vermoord, met een opmerkelijk hoog aantal slachtoffers in Vlaanderen, maar hoe kon het zo ver komen?

Antwerpen in de ban van de nazi’s

In zijn werk beschrijft Van Goethem hoe Antwerpen, met zijn nauwe culturele en economische banden met Duitsland, een tragische voorbeeldfunctie kreeg toegewezen.

In 1942 woonden er veel Joden die waren gevlucht voor het naziregime. Nadat de Belgische regering in 1940 het land ontvluchtte, nam koning Leopold III immers een afwachtende houding aan, hopend op een compromisvrede. Hij keek de kat uit de boom en dobberde mee op de golven van de internationale politiek, met de Duitsers eerst sterk in de touwtjes.

De Antwerpse burgemeester Leo Delwaide en een politiecommissaris pasten hun beleid intussen systematisch aan op de Duitse overwinning, variërend van het verbieden van Joodse kinderen op reguliere scholen tot gewelddadige deportaties en gruwelijke razzia’s. Tijdens ‘de langste nacht’ in 1942 hield de politie een grootscheepse klopjacht op Joden, waarbij 1.000 van hen werden aangehouden, zonder Duitse hulp.

Van Goethem schrijft: ‘De bezetter voelt zich opperbest thuis in Antwerpen. Als het erop aankomt, zal de lokale politie keurig in de pas van de bezetter lopen.’ Vele Joden konden het leed niet langer verdragen en pleegden zelfdoding.

Vlaanderen liet zich verleiden

Volgens onderzoeker Lieven Saerens werd maar liefst 68 procent van de Joden in Antwerpen gedeporteerd, vergeleken met ongeveer de helft in Brussel, Charleroi en Luik.

De collaboratie in Vlaanderen werd volgens Van Goethem door diverse factoren aangewakkerd: de taalkwestie die uitmondde in een sociale kwestie, de culturele verwantschap met de Germanen, en het katholieke Vlaanderen met zijn antidemocratische opvattingen.

Het kanteljaar 1942

Net zoals bij het huidige Oekraïense conflict bleef internationale hulp trouwens lange tijd uit, met desastreuze gevolgen. Pas in november 1942, na zware nederlagen van de nazi’s, veranderde de internationale politiek van koers.

De machtsverhoudingen in Antwerpen verschoven, en sommigen die eerder met de bezetter hadden samengewerkt, wisselden moeiteloos van kamp. De vragen wie verantwoordelijk was voor de illegale Jodenrazzia’s en wie bestraft zou worden, bleven onbeantwoord.

Boeiend

Van Goethems dagboekstijl is boeiend, verhelderend en vlot leesbaar. De foto’s van de slachtoffers spreken tot de verbeelding en maken het verhaal nog indringender.

Hij schrijft over feiten en mensen van vlees en bloed tijdens een van de donkerste perioden uit de geschiedenis, en bevestigt op schitterende wijze het citaat uit het dagboek van Anne Frank: ‘Het zijn wij allen die de oorlog willen en aanvaarden.’

1942 is een boek vol levende geschiedschrijving dat je écht niet mag missen.