Rusland en het Westen

Is het een valide standpunt om de illegale invasie van Rusland te veroordelen, maar toch te stellen dat ook het Westen niet helemaal vrijuit van schuld gaat? De twee Ierse Europarlementariërs Mick Wallace en Clare Daly deden het, gevolgd door Marie-Thérèse ter Haar in haar boek: Rusland en het Westen, een bijzonder verhelderend overzicht met als centrale vraag hoe Rusland en het Westen zo uit elkaar zijn gegroeid.

Marie-Térèse ter Haar is de schrijfster van Rusland en het Westen: Zijn zij nou gek of zijn wij het? Ze is een Ruslanddeskundige die heen en weer pendelde tussen Nederland en Rusland. Ter Haar begeleidde zakenlieden en bedrijven in hun contacten met Rusland toen na 1991 (ineenstorten van de Sovjet-Unie) intensieve betrekkingen ontstonden tussen de Russen en het Westen.

Ter Haar was er getuige van hoe sommige bonafide zakenlieden contacten onderhielden met Russische collega’s, maar zij zag ook de opkomst van de roofridderkapitalisten die de Russische staat letterlijk leegroofden. Het was de opkomst van wat we nu de ‘oligarchen’ noemen. Ze geeft in elf relatief korte hoofdstukken een overzicht van de verhouding tussen Rusland en het Westen.

Glasheldere schrijfstijl

Ter Haar schrijft glashelder en onderhoudend. Haar analyses van de politieke situatie worden verlevendigd door persoonlijke anekdotes over wat zij heeft meegemaakt. Zij is ook duidelijk geschokt door de recente ontwikkelingen waarbij Rusland steeds verder wegdrijft van het Westen. Ter Haar heeft vele contacten in het land.

Is Ter Haar een ‘Poetin-versteher’? Het antwoord is: nee. De inval van Rusland in Oekraïne kwam als een verrassing, en als een teleurstelling. Maar wat haar boek zo interessant maakt, is dat zij probeert ook de Russische zijde van het verhaal te vertellen. Poetin is een dictator, zeker, maar niet een die onpopulair is bij zijn volk.

Het is Poetin geweest die de leegroof van de Russische staat een halt heeft toegeroepen in de post-Jeltsin-tijd. Hij heeft de oligarchen geprobeerd te bedwingen, met een zekere mate van succes. Poetin heeft geprobeerd toenadering te zoeken tot het Westen. Hij wilde Rusland zelfs binnen de NAVO brengen, maar werd afgewezen. Ter Haar beschrijft uitvoerig hoe de Amerikanen een regimeverandering probeerden tot stand te brengen in Oekraïne, iets wat uiteindelijk lukte.

Oorlogspropaganda

De huidige oorlogspropaganda is voor beide zijden van het conflict schadelijk. Niet alleen voor Rusland, maar ook hier. Bij de NPO krijgen we dagelijks nieuws voorgesteld over het conflict tussen Rusland en Oekraïne dat op zijn minst eenzijdig gekleurd is. Alleen Ongehoord Nederland biedt enig tegenwicht, maar dat stuit op een hausse van kritiek.

Ook het boek van Ter Haar brengt enig evenwicht aan. Dat lijkt mij belangrijk, omdat de kans op escalatie van dit conflict niet denkbeeldig is. We zien hoe lichtvaardig onze politici en bestuurders denken over een kernwapenoorlog als iets ‘wat er toch wel niet zal komen’. En als het komt, ‘dan zijn we daar klaar voor’.

Amerikanen

De situatie waarin we nu verzeild zijn geraakt is zeker mede te wijten aan Poetin, die inderdaad de agressor is. Maar ook de Amerikanen gaan niet vrijuit. Ze zijn al decennia bezig zijn interveniëren in Oekraïne om het land binnen de Westerse invloedssfeer te krijgen.

Er is geen denken aan dat de Amerikanen dit zouden hebben geaccepteerd als China of Rusland hetzelfde zou proberen in Mexico, Cuba of Canada. Poetin en de Russen moeten dat wel accepteren, want de NAVO is tenslotte een ‘verdedigingsorganisatie’ en geen agressor. Hoe de Russen dat zelf ervaren is niet relevant voor critici. Het is meten met twee maten. Ter Haar beschrijft dit alles rustig, genuanceerd, onpartijdig en niet blind voor zowel het falen van zowel Rusland als het Westen.

Demonisering

In haar laatste hoofdstuk schrijft zij over de gevaren van demonisering. ‘Ik zie hoe de Russen de afgelopen periode nationalistischer en patriottistischer zijn geworden. In het Westen denken we vaak dat dit wordt veroorzaakt door de regering Poetin en door censuur en propaganda in de Russische media. Dat wij zelf in het Westen die nationalistische gevoelens wel eens aangewakkerd zouden kunnen hebben, komt niet in ons op. We hebben Rusland in het internationale toneel de afgelopen jaren regelmatig gepasseerd en vernederd, alleen kwam dat niet op ons nieuws.’ Zij wijst erop dat zelfs de ‘oude havik’ Henry Kissinger zich bewust is van de hedendaagse polarisatie. Hij ziet het demoniseren van Rusland als een gevaarlijke zaak.

Een van de belangrijkste oorzaken voor de hedendaagse verbittering in Rusland is de NAVO-uitbreiding. Een cruciaal moment in het verkillingsproces tussen Rusland en het Westen was de derde uitbreidingsgolf van de NAVO. In 2008 wilden de Verenigde Staten en de NAVO een lidmaatschap voor Oekraïne en Georgië openstellen. ‘Op de NAVO-top in Boekarest protesteerde Rusland heftig.’ Voor Rusland vormen deze landen hun achtertuin. ‘Poetin wordt beschuldigd van de destabilisatie van Europa, maar hoe de NAVO en Westerlingen hebben meegeholpen aan het destabiliseren van Oekraïne wordt bij ons minder benadrukt.’ Ter Haar waarschuwt voor de oorlog: ‘Een oorlog tussen Rusland en Oekraïne zal Europa meesleuren en de Verenigde Staten zullen daar nauwelijks last van hebben.’

Hoe dan wel?

Ter Haar geeft aan hoe het wel had moeten gaan. ‘Waarom hebben we Oekraïne geen neutraliteit geadviseerd? Het land had (en heeft) prachtige kansen als brugfunctie tussen Europa en de Nieuwe Zijderoute naar China, Kazachstan en Rusland. Het conflict in Oekraïne zou vandaag niet zo uit de hand gelopen zijn als prominente Amerikanen en NAVO-kopstukken – en verscheidene Europeanen – zich niet zo massaal in Oekraïne hadden gemengd.’

Ter Haar wijst ook op de ideologische uitgangspunten van het fatale beleid ten aanzien van Rusland dat ons op dit moment parten speelt. Het is de ‘Wolfowitz-doctrine’. Ter Haar: ‘Het idee dat geen enkel land de Amerikanen ooit nog naar de kroon mag steken en een mondiaal beleid van Washington mag kunnen dwarsbomen’.

Samenwerken

Ik zeg het nogmaals: Ter Haar ontkent niet dat Poetin een dictator is, zeker naar Westerse maatstaven. Maar zij stelt ook: ‘Het zou een ware ramp zijn als Europese landen door hun lidmaatschap van de NAVO zouden worden meegesleurd in een grotendeels door de VS veroorzaakte confrontatie met Moskou. Europa is erbij gebaat om de relatie met Rusland te verbeteren. Samenwerken, het doorbreken van die propagandaoorlog, proberen begrip voor elkaars standpunten te krijgen en streven naar een Euraziatisch continent waar in de 21e eeuw vrede zou kunnen zijn’.

Ik moet zeggen dat Ter Haar mij althans op een heel andere manier naar dit conflict heeft doen kijken.