Verdwenen in de nevelen der tijd

Ambitie: voor de ene een zeer belangrijke en positieve eigenschap, voor de ander synoniem voor ontmenselijking van universele waarden. Ambitieuze mensen hebben duidelijke voor- en tegenstanders. Eén constante komt echter bij iedereen terug: de dood. Hoe het ook loopt, sterven doen we allemaal. Het kerkhof ligt vol met mensen die zich onvervangbaar waanden, is een veel gehoorde boutade.

Naast individuen zijn ook complete volkeren geleidelijk uit ons collectieve geheugen verdwenen. De ene volksstam schopt het tot een machtig wereldrijk, de andere verdwijnt in de nevelen van de geschiedenis. Het is zeer interessant om te luisteren naar de echo’s van zulke verdwenen volkeren. Dat is exact wat de bekende Britse oudheidkundige Philip Matyszak doet in zijn nieuwste werk: Vergeten Volkeren.

Twee centrale assen: tijd en ruimte

Matyszak bouwt zijn boek op rond twee centrale assen die hij zeer nauwgezet volgt: tijd en ruimte. Elk vergeten volk valt te situeren in het ruime Middellandse Zeegebied, door de eeuwen heen smeltkroes van de meest uiteenlopende strekkingen en culturen. Daarnaast neemt hij de Klassieke Oudheid als ijkpunt voor de verdwenen rijken die hij oplijst.

Middellandse Zee en Oudheid. Dat riekt naar een opsomming van volkeren die ooit al dan niet hardhandig met de Romeinen in aanraking gekomen zijn. Dat klopt niet helemaal. Matyszak reserveert het eerste deel van zijn boek namelijk voor een reeks beschavingen die zich op hun hoogtepunt bevonden tussen grofweg 2700 en 1200 voor Christus. Ruimschoots voor de eerste Romeinen als prille landbouwers hun heuvels rond de Tiber onveilig maakten.

De historische meerwaardezoeker krijgt met dit boek een gedroomd geschenk in handen. ‘Een beschaving bestaat in essentie uit een grootschalige samenleving en steden en staten die meestal hiërarchisch georganiseerd zijn. Een beschaving heeft heersers die – doorgaans samen met priesters en een elite van krijgers – regeren over landarbeiders en ambachtslieden. Zij beheren de rijkdom en houden op die manier de ongelijkheid in stand.

Uiteraard behelst een beschaving fatsoenlijke wegen en riolen, maar ze draait evengoed om belastingheffing en sociale orde, om technologische vernieuwing – vooral: wapentuig – en vaker wel dan niet om het in naam van de ‘vooruitgang’ uit de weg ruimen van ‘mindere volkeren’. Zelden een omschrijving van het begrip samenleving gelezen die zozeer uitblinkt in helderheid en precisie.

Ook 5500 jaar geleden klimaatverandering

Matyszak slaagt er als geen ander historicus in kort en onverbloemd te blijven. De lezer krijgt op die manier zowel een geografisch als archeologisch perspectief op een heel leesbaar schoteltje gepresenteerd. De geschiedkundige perioden die heel ver van ons liggen, lijken zo toch sterke overeenkomsten te vertonen met onze huidige tijd.

Zo schrijft de auteur dat in zowel Egypte als Mesopotamië de geografische omstandigheden de heersende elites in staat stelden de collectieve activiteiten in goede banen te leiden, wat de katalysator vormde voor het ontstaan van de eerste steden, staten en rijken. Matyszak heeft daarbij ook oog voor factoren als de klimaatverandering, die zorgde voor een zodanig snelle daling van de zeespiegel na 3500 voor Christus, dat er dringend kanalen moesten worden aangelegd. Gevolg was een innovatieve wedloop die gewonnen werd door Uruk, de eerste stad ter wereld. Hier kan u mee scoren op de volgende quiz waaraan u deelneemt.

Matyszak trekt in één vloeiende beweging de lijn door naar het ontstaan van het eerste schrift, een uitvinding die op het conto te schrijven valt van de Soemeriërs. Hun spijkerschrift bezorgt studenten Geschiedenis tot op de dag van vandaag hoofdpijn. Het eerste schrift, de eerste stad, de eerste staat, de eerste veldslag in de geschiedenis en ’s werelds eerste vredesverdrag; ze passeren allemaal de revue, gekoppeld aan exotische namen als Sargon, de Elamieten en de Slag bij Kadesh.

Deskundige loods

Voor wie zich nu afvraagt of dit boek een droge pastiche vormt van saaie universiteitscursussen: het antwoord is volmondig neen. Matyszak bewijst dat een doctor in de Romeinse geschiedenis best grappig kan zijn. Dat het hoofdstuk over de Zeevolken als ondertitel ‘Riders of the Storm’ krijgt, vormt hiervoor een fijn bewijs.

Matyszak neemt zijn lezers bij de hand en loodst hen heel deskundig door het geschiedkundig kluwen. De heldere structuur draagt hier veel aan bij. Vier delen, met telkens een korte maar zeer leesbare inleiding en per hoofdstuk een volk. Daarin volgt steeds opnieuw dezelfde opbouw: een beknopte voorstelling van het volk in kwestie, enkele belangrijke hoogtepunten of gebeurtenissen en een deeltje ‘echo’s van de toekomst’. Vooral dat laatste stukje vormt interessante lectuur waarin Matyszak de nalatenschap beschrijft die elk volk nagelaten heeft.

Denk maar aan de Amorieten, van wie Hammurabi misschien wel de bekendste was. Zijn juridische codex legde voor het eerst de klemtoon op straf voor de overtreder, in plaats van op compensatie voor de geleden schade. Tegelijk ontstond dankzij deze geniale wetgever (alweer) voor het eerst het concept van onschuld tot het tegendeel is bewezen. De steen waarin deze codex gebeiteld werd, valt nog steeds te bekijken in het Parijse Louvre.

Literair-historisch pareltje

Voeg bij deze uitgekiende structuur de schitterende vormgeving, en u beseft dat u een pareltje in handen hebt. De foto’s van kunstvoorwerpen en schilderijen zijn in prachtige kleurendruk weergegeven en nemen de meer visueel ingestelde lezer zo ook op sleeptouw. Een handig naslagwerk ook om snel in te grasduinen voor wie minder tijd heeft voor uitgebreide lectuur, dankzij de gekleurde bladzijden die een volgend hoofdstuk markeren. Telkens een ander kleurtje per deel – handig!

De klemtoon verschuift in Vergeten volkeren geleidelijk aan van oost naar west. In het hoofdstuk over de opkomst van Rome, merkt de lezer op dat de macht van andere volkeren het Romeinse overwicht begint te bedreigen. De passage over de Catuvellauni of Iceni, met de iconische Boudica, zijn voelbaar op het lijf van Matyszak geschreven. Hier merkt de lezer wel op dat de auteur een Brit is en een meer dan doordeweekse kennis veronderstelt van de hedendaagse Angelsaksische cultuur. Chitty-Chitty-Bang-Bang? Eerlijk waar nog nooit van gehoord. 

Iedere politieker zou dit moeten lezen

Dit neemt niet weg dat Matyszak een juweeltje geschreven heeft dat door iedere politicus of politica, zou moeten gelezen worden. Alleen al de analyse over de val van het West-Romeinse rijk spreekt boekdelen.

‘De grote vraag is niet waarom het West-Romeinse rijk viel, maar hoe het in vredesnaam mogelijk was dat het zo lang wist voort te bestaan? Bijna iedereen is het er wel over eens dat het niet de barbaren waren die Romes ondergang veroorzaakten. (…) Doorgaans vestigden de barbaarse stammen zich in rustige gebieden binnen de Romeinse grenzen en vervingen ze het plaatselijke bestuur.’

Waar Matyszak fijntjes aan toevoegt dat de barbaarse leiders vaak opmerkelijk minder corrupt waren dan hun Romeinse voorgangers. Stemt tot nadenken, zeker voor wie graag parallellen trekt tussen de huidige problemen rond migratie en de ondergang van het klassieke Rome.

De epiloog drukt de lezer met de neus op de feiten. Onze kleine leventjes en ogenschijnlijk grote verhalen zijn gedoemd om te verdwijnen. Net zoals onze voorgangers die al een tijdje rusten op kerkhoven, zullen ook wijzelf over enkele generaties bekeken worden als verre vreemdelingen. Volkeren en gebeurtenissen die nu ons hele blikveld lijken te vullen, zullen niets meer zijn dan voetnoten in obscure teksten. Die ongemakkelijke waarheid legt Matyszak in Vergeten volkeren haarscherp bloot. Wij zijn die Akkadiërs, die zich ook ooit eeuwig en belangrijk gevoeld hebben?