‘Vlucht over de Pyreneeën’: Lisa Fittko helpt vluchtelingen ontsnappen

‘Emotioneel, gedetailleerd én uniek.’ Dat zijn de woorden om Vlucht over de Pyreneeën van Lisa Fittko te omschrijven. Het boek bundelt de memoires van een Joodse verzetsstrijdster tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarin die over haar laatste reis met de Duits-Joodse filosoof Walter Benjamin vertelt.

Lisa Fittko organiseerde in 1940, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, een vluchtroute voor Duitsers die zich niet achter het nationaalsocialistisch regime schaarden. Ze begeleidde vluchtelingen over de Franse grens met Spanje in de Pyreneeën. Wie erin slaagde om de oversteek te maken, kon vanaf Spanje vertrekken naar de Verenigde Staten en zo aan het oorlogsgeweld ontsnappen. Op een dag komt Fittko de Duits-Joodse filosoof Walter Benjamin tegen, die ook de grens over wil. Ze begint samen met hem aan een hachelijke onderneming door de bergen, niet wetend welk tragisch einde steeds dichterbij komt…

Verhaal

Het is mei 1940. Lisa Fittko, samen met haar man Hans actief in het verzet tegen Hitler, wordt nog vóór de oorlog goed en wel is begonnen door de Fransen in het (later beruchte) kamp van Gurs opgesloten. Niet enkel de Duitsers hebben concentratiekampen, ook de geallieerde landen nemen tijdens de Tweede Wereldoorlog gevangenen die worden gedwongen om onder erbarmelijke omstandigheden te leven. Meer dan duizend geïnterneerden bezwijken tussen 1940 en 1944 in Gurs aan tyfus en/of diarree. Het kamp heeft geen wachttorens en de hekken met prikkeldraad staan niet onder stroom, waardoor verschillende gevangenen kunnen ontsnappen zo gauw de soms onmenselijke bewakers niet opletten.

Niet dat Fittko iets had mispeuterd. Aangezien de Duitsers Frankrijk in sneltempo overrompelen met soldaten en steeds meer grond bezetten, wordt er (tijdelijk) gewoonweg geen onderscheid gemaakt door de Fransen tussen voor- en tegenstanders van het naziregime: zowat elke Duitser vliegt de bak in. En dus is ook de Fittko’s lot beschoren. Ze komt in gevangenschap terecht en wordt in Gurs omringd door zowel opgepakte nazi’s als tegenstanders van Hitlers terreurregime. Fittko ziet er bekende en nieuwe gezichten, en weet op een dag te ontsnappen. Gelukkig maar, want niet veel later wordt het kamp door Duitsers onder de voeten gelopen. Ze geeft zich niet gewonnen, en sluit zich aan bij het verzet.

Walter Benjamin

Naast meer dan honderd pagina’s over Fittko’s zwerftochten doorheen Frankrijk, verlegt de schrijfster de aandacht in haar memoires naar haar tocht met de Duits-Joodse filosoof Walter Benjamin. Die wil, net zoals talloze andere dissidenten, de grens van Frankrijk met Spanje over via de Pyreneeën, om van daaruit naar de Verenigde Staten te vluchten. En daar kan Fittko voor zorgen, want in afwachting van haar eigen documenten om weg te trekken uit Frankrijk, helpt ze andere vluchtelingen om de gevaarlijke oversteek doorheen de bergen te maken.

Beiden beginnen aan een onvergetelijke en zware tocht richting Spanje. Smalle bergpassen, talloze hoogtemeters en lange gesprekken uiteraard inbegrepen. Fittko merkt tijdens die reis op dat Walter ‘de oude’ Benjamin voortdurend een zware tas met zich meedraagt, die (zo blijkt later) een manuscript bevat. De filosoof sukkelt trouwens met zijn gezondheid, maar hij wil zijn reisgenoten niet tot last zijn en klaagt er daarom niet over. Een raadselachtig geheel, dat zeker.

De reis vordert en Fittko keert na bij het naderen van de grens weer terug naar Frankrijk, want ze vertrouwt erop dat haar reisgenoten veilig en wel zullen aankomen bij hun bestemming. Maar niet veel later wordt Benjamin plots dood gevonden. De zware tas gaat verloren, en is trouwens tot op vandaag onvindbaar. De kostbare inhoud zal waarschijnlijk nooit meer het daglicht zien.

Schrijven

Vlucht over de Pyreneeën is een emotioneel verhaal over de harde oorlogsjaren. Lisa Fittko slaagt erin om op een fantastische manier haar herinneringen op een rijtje te plaatsen, verpakt in heldere en duidelijke zinsbouw. Ze weet op een haast onvergetelijke en bewonderingswaardige wijze moeilijke tijden om te zetten in een kwestie van solidariteit, hulp, gelijkheid én vooral heldhaftigheid.

Naast een sterke verhaallijn, bevat het boek talloze details en wordt ook de negatieve kant van de geallieerden tijdens de Tweede Wereldoorlog beter belicht. Zo leert de lezer dat een oorlog nooit een zwart-witverhaal is, en ook geen kwestie van enkel goed en kwaad. Een belangrijk principe, dat niemand in tijden met een Oekraïne-oorlog, conflicten in het Midden-Oosten en een bedreigd Westen uit het oog mag verliezen.