Ruud Koopmans: ‘Ngo’s en asieladvocaten blokkeren élke poging om systeem te hervormen’

‘We kunnen niet verder met het huidige Europese asielsysteem. Wie elke hervorming blokkeert, is de facto medeplichting aan de duizenden doden die elk jaar opnieuw  te betreuren vallen op de Middellandse Zeeroute.’ In zijn nieuwe boek De Asielloterij maakt de Nederlandse socioloog en migratiespecialist Ruud Koopmans een spijkerharde analyse van het falende Europese migratiebeleid. Maar hij reikt ook nieuwe pistes aan om ons uit de impasse te halen.

Het beeld dat Koopmans schetst van het huidige Europese asiel- en migratiebeleid – en van de gevolgen daarvan – is vooral dat van een non-beleid. Het laat veel mensen die bescherming nodig hebben volledig in de steek en dwingt hen een levensgevaarlijke reis te ondernemen om Europa te bereiken, zo concludeert de Nederlandse socioloog die onder meer aan de Berlijnse Humboldtuniversiteit doceert. Tegelijk biedt het – juridisch of de facto – een recht op verblijf aan mensen die onze bescherming minder of helemaal niet nodig hebben. ‘Slechts weinigen van degenen die de gevaarlijke reis naar Europa ondernamen, deden dat omdat zij direct voor een burgeroorlog of politieke vervolging vluchtten. Voor sommigen van hen ging het erom hun economische situatie te verbeteren, maar zelfs degenen die uit een land in burgeroorlog kwamen hadden bijna altijd al een veilig onderkomen gevonden in een ander land, zoals bijvoorbeeld Turkije. Bovendien zorgt net  de groep van afgewezen asielzoekers voor veel overlast en is ze vaak oververtegenwoordigd in de criminaliteit.’

Waarom moddert de Europese politiek al zo lang aan rond een thema dat de meeste Europese burgers écht wel beroert en dat bovendien ook nog eens tot grote politieke polarisatie leidt in tal van lidstaten?

Ruud Koopmans: ‘Net omdat het zich perfect politiek laat gebruiken, is migratie een dankbaar thema voor politieke partijen om kiezers te mobiliseren. Niet alleen ter rechterzijde maar net zo goed op links overigens, waar men het bestaande systeem weigert aan te passen omdat we daarmee zogezegd de Europese waarden op de helling zouden zetten. In de huidige polarisatie zit veel politiek kapitaal. Dat klinkt bijzonder cynisch, maar zo werkt politiek nu eenmaal.’

Rechts toont zich voorstander van een strenger migratiebeleid omdat het de eigen bevolking en cultuur wil beschermen. Links hanteert een waardendiscours en schermt met de mensenrechten. Waarom lenen asiel en migratie zich uitgerekend in Europa zich zo goed tot politiek gemoraliseer?

‘Dat heeft alles te maken met de erfenis van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Niet voor niets zag de Conventie van Genève het licht in Europa. Wij Europeanen wilden vermijden dat we ooit nog in een scenario zoals dat van de jaren dertig zouden belanden, waar onder meer de buurlanden van Duitsland vluchtende Joden de toegang tot hun grondgebied hadden ontzegd. Het beeld dat anno 2023 ter linkerzijde steevast van asielmigranten wordt opgehangen, is dat ze net als de Joden toen vanuit een dictatoriaal, repressief regime naar hier vluchten. Alsof we hen dus de dood in zouden jagen wanneer we ze niet in Nederland of België zouden opnemen. Alleen is dat beeld op veruit de meeste asielzoekers niet van toepassing.’

U verwijt Europa vooral dat het – in tegenstelling tot pakweg Canada of Australië – geen proactief asielbeleid heeft, en zo dus altijd de speelbal blijft van internationale gebeurtenissen. Geldt de geografische positie van Europa – relatief vlot te bereiken over zee en op een boogscheut van Afrika – daarbij toch niet als een stevige verzachtende omstandigheid?

‘Deels wel natuurlijk. Neem nu Canada: dat land heeft alleen een landgrens met de VS. Omdat de VS ook het VN-vluchtelingenverdrag ondertekend hebben, laten de Canadezen vanuit de VS niemand binnen die asiel wil aanvragen. Vanuit de redenering dat de VS een veilig derde land zijn, en dat vluchtelingen dus ook perfect daar al een asielaanvraag hadden kunnen indienen. Canada vliegt dus alleen zorgvuldig geselecteerde vluchtelingen in.’

‘Maar u heeft natuurlijk een punt: de geografische ligging speelt enigszins in het nadeel van Europa, al wordt die handicap ook vaak overdreven. Australië had tien jaar geleden ook te kampen met duizenden migranten die vanuit Indonesië de oversteek waagden. Die route is nog iets langer dan die vanuit Noord-Afrika naar Italië of Spanje, maar ook daar kwamen toen honderden mensen op zee om. Australië heeft daar met de verplaatsing van de asielprocedures naar andere landen paal en perk aan gesteld, en dat zou Europa ook kunnen doen. We moeten ons geen illusies maken: we zullen de irreguliere migratie vanuit Afrika nooit volledig kunnen tegenhouden, maar we kunnen het probleem wel grotendeels oplossen via een ander beleid.’

Kort samengevat komt dat andere beleid erop neer dat we de stimuli voor irreguliere migratie sterk moeten verminderen. Enerzijds door asieldeals af te sluiten met zogenaamde derde landen die onze asielzoekers zouden opvangen, anderzijds door tegelijk ook gecoördineerde en ruimhartige humanitaire programma’s te lanceren.  Waarbij landen van herkomst jaarlijks recht zouden hebben om een vastgelegd contingent geselecteerde arbeidsmigranten naar Europa te sturen.

‘Inderdaad. Het doel van zo’n nieuw systeem is niet minder, maar beter gereguleerde migratie, die juist de meest hulpbehoevende vluchtelingen, die we dan legaal en veilig naar Europa brengen, ten goede komt. In zo’n systeem blijven er maar twee opties voor migranten die pakweg in Tunesië in een bootje stappen. Ofwel vragen ze in Europa asiel aan en wordt die procedure dan afgehandeld in een veilig derde land buiten Europa. Ofwel vragen ze geen asiel aan en moeten ze in Europa onder de radar trachten te blijven en kunnen ze ook geen aanspraak maken op sociale bescherming. Worden ze opgepakt, dan sturen we hen terug op basis van de bredere overeenkomsten die we met landen van herkomst gesloten hebben.’

Daar kan toch niemand tegen zijn, zou je dan denken? Of is dat buiten de asiellobby gerekend, die een dergelijk beleid steevast afwijst en als zeer hardvochtig wegzet?

‘Ngo’s en asieladvocaten blokkeren élke poging om het huidige systeem te hervormen. Zelfs de denkpiste om de financiële uitkeringen die asielzoekers in tal van West-Europese landen ontvangen voortaan in te ruilen voor tegemoetkomingen in natura, is voor hen al enkele bruggen te ver. Nu, we moeten erkennen dat de humanitaire situatie in de opvangkampen die Australië een aantal jaren geleden opzette, in bijvoorbeeld Papoea-Nieuw-Guinea, inderdaad schrijnend was. Alleen: dat is natuurlijk nergens voor nodig. De grootste afschrikking was toen al het besef dat ze als irreguliere migrant uiteindelijk nooit in Australië zouden belanden. Dat zou hier in Europa uiteraard ook het geval zijn, mochten wij met derde landen asieldeals afsluiten.’

Daar staat natuurlijk tegenover dat er voorlopig niet zoveel landen buiten de EU voor dergelijke deals staan te springen. Tunesië werd bijvoorbeeld vaak genoemd, maar migranten uit zwart-Afrika zijn daar helemaal niet meer welkom en ontvluchten nu massaal het land. Ook in die landen valt of staat alles met een lokaal draagvlak, en dat blijkt er vaak niet te zijn?

‘Gemakkelijk is het niet, dat klopt, maar dat bijvoorbeeld de Rwanda-plannen van onder meer het Verenigd Koninkrijk en Denemarken nog niet in praktijk werden gebracht, heeft niets te maken met verzet in Rwanda zelf. Denemarken wil zijn plannen liever samen met andere Europese landen doorvoeren, en in het VK heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens de zaak voorlopig tegengehouden. Al kantte dat hof zich ook niet principieel tegen de uitbesteding van asielprocedures aan derde landen.’

‘Wat Tunesië betreft: daar gaat het nu vooral om een door de president zelf aangewakkerd verzet tegen het huidige systeem. Omdat Tunesië nu de wachtkamer van Europa is, verblijven tienduizenden Afrikanen daar maanden- of zelfs jarenlang, tot ze een plek vinden op een boot. Met alle criminaliteit die bij de smokkelindustrie hoort. Daar is de Tunesische bevolking natuurlijk niet blij mee, en onderhandelingen met de Tunesische regering over een alternatief systeem zouden dat probleem juist kunnen oplossen. Als de Tunesiërs zich bereid tonen om mensen die irregulier naar Europa komen terug te nemen, zouden wij hen jaarlijks enkele tienduizenden visa voor legale arbeidsmigratie naar Europa kunnen aanbieden. Daardoor zou bovendien de toestroom van irreguliere migranten vanuit de rest van Afrika naar Tunesië snel afnemen. Reken maar dat de Tunesische bevolking daar wél voor te vinden zou zijn.’

U kent het verwijt daarop vanuit linkse hoek: dit is een wel zeer opportunistisch beleid. Wij selecteren wie voldoende opgeleid is en wie we kunnen gebruiken op onze arbeidsmarkt, de rest laten we stikken?

‘Dat klopt niet. Zo’n overeenkomst moet in eerste instantie altijd de belangen van beide landen dienen. Als Tunesië pakweg een stevig tekort aan artsen heeft, dan kunnen zij uiteraard geen arbeidsvisa voor Europa krijgen. Daarnaast is het ook een misvatting dat we in Europa alleen hooggeschoolde migranten zouden kunnen gebruiken, integendeel zelfs. Haast alle Afrikaanse landen kampen met een enorme voorraad aan zeer jonge arbeidskrachten, waardoor de jeugdwerkloosheid er bijzonder hoog is, ook onder de hoogopgeleiden. Ik denk dat zo’n systeem dus perfect een win-win kan zijn.’

Leg je met zo’n systeem de illegale migratie wel echt aan banden? Waarom zouden anderen, die niet in aanmerking komen om volgens onze criteria naar Europa trekken, zich hierdoor laten afschrikken om zelf hun kans niet meer te wagen?

‘Europa zou in zo’n systeem eenvoudigweg veel minder aantrekkelijk worden. Vandaag komt iedereen die hier aankomt in theorie ook in aanmerking voor asiel. Daardoor blijven migranten vaak jarenlang in dat asielsysteem hangen, en in die periode genieten ze dus ook onderdak en bepaalde sociale rechten. Niet zelden verdienen ze ook nog een centje bij in het zwart. Zelfs wanneer ze finaal géén asiel krijgen, worden ze haast nooit uitgewezen.’

‘Natuurlijk zullen we illegale migratie nooit volledig kunnen stoppen: in landen zoals Italië of Spanje overleven vele migranten ook via zwartwerk in de landbouw of de bouw. Dat fenomeen zal nooit volledig verdwijnen, maar we moeten ook begrijpen dat een groot deel van de irreguliere migratie echt worden aangedreven door hele families. Zij doen vervolgens een beroep op mensensmokkelaars omdat ze ervan overtuigd zijn dat de investering om illegaal naar Europa te trekken binnen het huidige asielregime op termijn toch altijd loont. Dat model moeten we doorbreken.’

Mensenrechtenactivisten zullen u ongetwijfeld verwijten dat u er een wel zeer minimalistische visie van het asielrecht op nahoudt, en dat het verschil tussen ‘echte’ asielzoekers en economische migranten deels ook artificieel is wanneer je vlucht uit een straatarm Afrikaans land?

‘Zodra we geen onderscheid meer maken tussen migranten die hier echt bescherming zoeken enerzijds en puur economische migranten anderzijds, hebben we eenvoudigweg ook geen asielrecht meer. In dat geval kan ongeveer twee derde van de wereldbevolking naar Europa komen. Is het dat wat de pleitbezorgers van een open grenzenbeleid willen? We gooien dan het kind met het badwater weg: sommige mensen hebben écht bescherming nodig. We moeten het onderscheid blijven maken tussen wat vanuit menselijk perspectief misschien wel begrijpelijk is en wat het vluchtelingenrecht bepaalt.’

U toont in uw boek ook aan dat de integratiebalans van de vluchtelingencrisis van 2015 lang niet zo goed oogt als veel politici en vertegenwoordigers van het bedrijfsleven aanvankelijk hadden voorspeld. Eind 2021 had in Duitsland slechts iets meer dan een derde van de vluchtelingen op arbeidsleeftijd een voltijdse of deeltijdse baan. Bovendien, zo blijkt, is de groep afgewezen asielzoekers die we niet kunnen uitzetten ook zwaar oververtegenwoordigd onder de daders van geweldsdelicten. Dat zijn behoorlijk confronterende cijfers, maar de politiek weigert er de juiste conclusies uit te trekken. Blijft de politieke correctheid in deze dan toch regeren?

‘Wellicht beschikken politici niet over alle harde cijfers, maar daarnaast zullen ze dit soort cijfers vaak relativeren. “Nee, het heeft niets met migratie te maken, het zijn andere sociologische factoren die spelen.” Ik zal niet ontkennen dat er wel degelijk een aantal andere factoren meespelen, maar dat maakt die oververtegenwoordiging in de verkrachting- of moordcijfers uiteraard geen greintje minder erg. De slachtoffers hebben geen boodschap aan dit soort sociologische analyses.’

‘Tegelijk toont onderzoek aan dat er bij het brede publiek wel degelijk een draagvlak bestaat voor de opvang van échte vluchtelingen die voor oorlog of politiek vervolging op de vlucht zijn. Dat blijkt overigens ook uit het warme welkom dat miljoenen Oekraïners hier kregen. Idem dito voor arbeidsmigranten die hier daadwerkelijk een arbeidscontract aangeboden krijgen, zeker als het om knelpuntberoepen gaat.’

Een andere interessante piste is de actieve hervestiging van vluchtelingen, al dan niet met hulp van de VN. In Europa doen Noorwegen en Zweden het op dat vlak niet slecht, de rest van de EU blijft achter. Daar staat tegenover dat er van veel solidariteit met geloofsgenoten in de rijke moslimlanden dan weer amper iets te merken valt. Is het niet logisch dat Europese burgers vinden dat de koek eerst eerlijker verdeeld moet worden?

‘Kijk, mij irriteert die houding van rijke moslimlanden natuurlijk ook mateloos. Maar het mag nooit een reden zijn om jezelf tot dat niveau te verlagen en als Europa aan je humanitaire plicht te verzaken.’

De EU wil dit jaar eindelijk landen met het langverwachte nieuwe asiel- en migratiepact: zal dit effectief iets veranderen of is het nu al een doodgeboren kind?

‘Ik vrees eerlijk gezegd dat we daar niet al te veel van moeten verwachten. Asielzoekers zouden voortaan binnen een periode van 12 weken moeten gescreend worden. Lukt dit niet, dan krijgen zij het voordeel van de twijfel en krijgen ze toch toegang. In de wetenschap dat asielprocedures, zeker als ook nog de identiteit moet worden vastgesteld, nu vaak een jaar of langer duren, lijkt me dat hoogst onrealistisch. Mensen van wie wordt vastgesteld dat ze eigenlijk al uit een veilig land komen, moeten worden teruggestuurd, zo stelt het pact. Oké, maar hoe gaan we dat dan precies doen? We weten uit ervaring dat dit niet lukt zonder ruimere overeenkomsten met die landen van herkomst.’

Een EU-deal is noodzakelijkerwijs altijd een fel afgezwakt compromis tussen de 27 lidstaten. Kunnen we het migratieprobleem dan ooit oplossen binnen dat Europese kader?

‘Nee, dat idee moeten we voorlopig opgeven. De eerste stap naar een ander asielbeleid moet gezet worden door een ‘coalitie van bereidwilligen’, EU-lidstaten die samen aan tafel gaan zitten met landen buiten de EU en daarmee ook overeenkomsten afsluiten. Een beperkte kern van landen dus, waar de rest van de EU zich dan later kan bij aansluiten. Ik denk dan bijvoorbeeld aan Denemarken, Zweden, Nederland en Duitsland. Eventueel ook België. Daar zou zich dan minstens ook nog een van de landen aan de Middellandse Zee bij moeten voegen. Op dit moment liggen de kaarten daarvoor heel goed in Italië. De zeeroute naar Italië is bovendien de meest dodelijke, ook daarom is het essentieel om dat land erbij te betrekken. Duitsland, Italië, en twee of drie andere EU-landen volstaan als kritische massa, en op termijn krijg je dan ongetwijfeld ook andere landen mee.

De Asielloterij van Ruud Koopmans is verkrijgbaar in onze webwinkel.