Direct na de stichting van de ‘Volksrepubliek Donetsk’ kreeg de kunstenaar Sergej Zacharov de creatieve inval de nieuwe machthebbers en commandanten, kortom het ‘lompenproletariaat’, flink op de hak te nemen. En wat zou daarvoor geschikter zijn dan het plaatsen van levensgrote karikaturen van de ‘oorlogsheld’ Motorola met zijn twee koppen langere bruid, de Russische FSB-er Igor Strelkov met een pistool aan zijn hoofd en een Magere Hein in het uniform van de strijdkrachten van de ‘Volksrepubliek’? Zacharov bevestigde deze op karton geplakte tekeningen op drukbezochte plekken in zijn geboortestad.

Een fotograaf zette het geheel op de gevoelige plaat, waarna het zaak was snel en ongezien te verdwijnen. Een geestverwant in de vrije stad Charkov trad als persvoorlichter voor de Art Group Moerzilka (genoemd naar het bekende kindertijdschrift uit de Sovjet-Unie) op en verspreidde de foto’s op sociale media. Het nieuws over de karikaturen werd opgepakt door Oekraïense en buitenlandse kranten. De Russische militaire inlichtingendienst maakte werk van de zaak en spoorde Zacharov op.

Door de separatisten gefolterd

Op 6 augustus 2014, een dag na een geheime ontmoeting met reporters van het Russische oppositionele YouTube-kanaal Dozjd, werd de tekenaar gearresteerd. Een huiszoeking volgde en Zacharov werd geïnterneerd in een kelderruimte van het voormalige gebouw van de Oekraïense geheime dienst SBOe. Tijdens verhoren mishandelde een gemaskerde Russische vrouw hem ernstig. Daarbij moest hij de eerste van drie schijnexecuties doorstaan. Na twee dagen werd Zacharov samen met een andere Oekraïense gevangene in een kofferbak naar een provisorische militaire basis getransporteerd. Beiden werden twee dagen lang in een gesloten ruimte voor gereedschappen vastgehouden. Daarna zaten de tekenaar en zijn medegevangene tien dagen aan elkaar vastgeklonken in een kelderruimte op de basis. Zij zaten daar samen gevangen met separatisten die voor verschillende vergrijpen waren opgepakt door hun voormalige kameraden. Hier werd hij tijdens verhoren wederom genadeloos geslagen.

Na 13 dagen kwam Zacharov onverwacht vrij. Zijn vriendin bracht hem naar het ziekenhuis waar ze vaststelden dat meerdere ribben waren gebroken. De volgende dag begaf hij zich in alle naïviteit nog eens naar het bezette gebouw van de SBOe te gaan om zijn paspoort op te halen. De aanwezige separatisten verheugden zich over zijn terugkeer en namen hem nogmaals gevangen. De omstandigheden waren deze keer iets beter en uiteindelijk moest hij dwangarbeid verrichten in het leegstaande hotel Liverpool.

Na een maand wist zijn vriendin, die vroeger penitentiair medewerker was, hem met behulp van een oud-collega vrij te krijgen. Sergej Zacharov vertrok naar Kiev waar hij de grafische roman Dyra (‘Het gat’) tekende. Hierin verhaalt hij over de ‘Russische lente’, zijn karikaturenactie en zijn wedervaren in de kelders van de ‘Volksrepubliek’. In Kiev sloot hij zich als tekenaar en schilder aan bij Izoljatsija: een kunstenaarscollectief in verbanning.

Sergej Zacharov aan het woord

In je boek beschrijf je de protesten tijdens de zogenaamde ‘Russische Lente’. Kun je daar iets over vertellen?

‘Het is heel moeilijk een juiste beoordeling te geven over hoe het toen allemaal begon. Laat ik een aanvang maken met de protesten op de Majdan. Het is natuurlijk zo dat elke vernieuwing in de eerste instantie mensen afschrikt. Ineens verandert de gewone gang van zaken. Ik persoonlijk putte inspiratie uit de veranderingen die voortkwamen uit de protesten. Alleen al het idee dat voor het eerst de mensen opstonden tegen een systeem. Normaal gesproken zou het systeem de overwinning behalen. En hier gebeurde plotseling iets ongelooflijks. Het leidde daadwerkelijk tot radicale hervormingen.

Maar dat als inleiding. Als we teruggaan naar mijn stad, naar Donetsk, dan zien we ook andere gevolgen van de Majdan-protesten. Mensen staan met vlaggen van een vreemd land te zwaaien. Volgens een soort van Majdan-scenario sleepten ze autobanden als rekwisieten aan en bezetten ze gebouwen. Dat leek allemaal al niet meer zo vreemd, na wat er in Kiev was gebeurd.

Het resultaat was voor mij desondanks verrassend. Het leek wel het werk van een paar dorpsgekken met ondersteuning van heel veel geïmporteerde mannetjes die met een voor ons vreemd accent Russisch praatten. Toen de oorlogshandelingen begonnen, ontstonden heel absurde situaties. Zo kon een agent in een uniform van de Oekraïense verkeerspolitie je aanhouden wegens een overtreding. Naast hem stond dan tuig in camouflagepakken met machinegeweren dat ook nog een woordje met je wilde wisselen.’

Je hebt een mooie tekening gemaakt van datzelfde tuig dat met een volgeladen winkelwagentje uit de supermarkt rijdt. Hoe heeft het zover kunnen komen, denk je?

‘Stel je voor: in de buurt woont een of andere junkie. Hij slaapt ergens op een vieze, oude matras. En van de ene op de andere dag krijgt hij wapens in de handen gedrukt. Dan is zo iemand ineens de baas in de stad. Het is een beetje zoals na de revolutie van 1917. Het uitschot maakte duizelingwekkende carrières.’

Was er, wat maatschappelijke positie betreft, al voor 2014 een duidelijke tweedeling tussen inwoners die Russisch en inwoners die Oekraïens als moedertaal spraken?

‘Om heel eerlijk te zijn zat ik voor die tijd dusdanig in de kunstenaarswereld, dat dergelijke problemen compleet langs mij heen gingen. Ik denk bij deze kwestie vaak terug aan mijn eigen familie. Mijn grootvader had een boerderij in de buurt van Donetsk. Hij had veel mensen in dienst. Hij was door en door Oekraïner. Na de komst van het Rode Leger werd alles van hem afgepakt. In het oosten van het land was de repressie gelukkig een stuk minder dan in het westen, zodat hij de mogelijkheid kreeg zich aan te passen aan de nieuwe situatie. Mijn moeder werd opgevoed in lijn met het nieuwe regime. Zij zat bij de pioniers, de Komsomol, ze sprak uitsluitend Russisch. Alles werd gerussificeerd. Ik, als de volgende generatie, zit tussen die twee werelden.’

En jij werkte voor 2014 al als kunstenaar bij het collectief Izoljatsija?

‘Nee, ik heb hun exposities bezocht in Donetsk. De eerste keer was dat een ware belevenis. Na mijn vlucht naar Kiev maakte ik pas persoonlijk kennis met de kunstenaars van de Izoljatsija. Ik werkte voor 2014 als professioneel designer. Ik tekende en schilderde toen nog puur voor mijzelf.’

Als destijds de Oekraïense strijdkrachten snel gereageerd hadden, denk je dat de ramp dan nog te keren zou zijn geweest?

‘Toen de eerste gebouwen werden bezet, had dat volgens mij allemaal nog gekund. We hadden ze nog makkelijk kunnen verjagen. We gingen ervan uit dat het een tijdelijk euvel was.’

Heb je er nooit aan gedacht krantjes of vlugschriften te drukken?

‘Dat zou werk voor een grootschalige organisatie zijn geweest. Dat met die karikaturen was meer een ideetje dat ik ineens had. Ik vond dat er in onze stad heel veel zombies rondliepen. Ik wilde mensen vinden die nog geen zombies waren geworden. Dat iemand naar een tekening zou kijken en met anderen een blik van verstandhouding zou kunnen wisselen. En dat ze zouden weten: alles is nog niet verloren, er zijn nog normale mensen hier.’

Zijn de karikaturen destijds ook op het lokale pro-Russische nieuws geweest?

‘Nee, dat denk ik niet. Ik herinner me een paar van die kanalen. Daar lieten ze heel idiote dingen zien, zo’n soort van vreselijk slechte YouTube-filmpjes met wazige titels als ‘overleven met een zware rugzak en je gezin’ of ‘hoe te vluchten in geval van nood’: complete gekkigheid.

Je arrestatie was precies een dag na je ontmoeting in Donetsk met reporters van het Russische oppositionele kanaal Dozjd. Toeval of toch niet?

‘Waarschijnlijk hebben ze destijds de telefoon van die reporters afgeluisterd. Maar het is niet echt iets waar ik nog veel aandacht aan wil besteden.’

Ik vraag het omdat ik de laatste tijd steeds meer het gevoel heb dat oppositionele media en organisaties in Rusland geen werkelijke oppositie vormen.

‘Mijn vertrouwen in de Russische oppositie is eveneens compleet verdwenen, of het nu gaat om Dozjd of wat voor media dan ook. Ergens in 2015 ben ik nog met ons collectief Izoljatsija in Moskou uitgenodigd. Dat verliep toen gelukkig zonder problemen. Daarna verdween de illusie van een reële oppositie in Rusland als sneeuw voor de zon. Bij latere gelegenheden in de Russische hoofdstad kwamen groepjes kozakken om de exposities te vernielen. De politie greep natuurlijk niet in. Ik was er toen niet bij, maar Rusland is inmiddels echt vijandelijk gebied geworden.’

Ben je er later achter gekomen wie die vrouw was die je de eerste dagen mishandelde?

‘Ik heb geen idee. Ik weet alleen dat er onder mijn ondervragers maar één persoon was die echt uit Donetsk kwam. De rest kwam uit Rusland. Maar die vrouw was compleet gestoord. Ze vroeg mij of ik christen was en of ik besefte dat ik met mijn karikatuur van Strelkov ‘hun icoon had beledigd’. Ik begreep eerst niet of ze dat zei om te lachen of dat het serieus bedoeld was. Ze was niet speciaal heel vrouwelijk, maar toch een vrouw… Het verhoor door haar was op mijn eerste dag in hechtenis. Dan denk je na. Je beseft nog niet waarin je bent beland. Je beantwoordt nog vragen.’

Denk je dat er werd gespeeld of denk je dat ze werkelijk het plan hadden je te vermoorden?

‘Als ze me hadden willen vermoorden, hadden ze dat zeker gedaan. Een heel gevaarlijke situatie was toen een ladderzatte man zijn pistool tegen mijn voorhoofd zette. Toen wist ik echt niet wat er zou gaan gebeuren. Of hij me alleen wilde laten schrikken of niet. Hij kon doen wat hij wilde, er zou geen haan naar kraaien. Een echt doel met de schijnexecuties en foltering hadden ze niet, denk ik. Ze leefden daar in hun eigen wereldje. Ze kregen waarschijnlijk een zekere voldoening door mensen te mishandelen.’

Waarom ben je in hemelsnaam teruggekeerd naar je eerste gevangenis nadat je was vrijgelaten?

‘Ik wilde mijn paspoort ophalen. Ik dacht: zonder paspoort kom ik niet weg. Maar toen ik ernaar vroeg, werd ik dus opnieuw gevangengenomen. Ze brachten me naar het leegstaande hotel Liverpool. Dat ging; daar had ik een bijna normaal leven. Ik deelde een kamer met een andere man die continu dronken was. Wel moest ik dwangarbeid uitvoeren. En mijn vriendin kon me uiteindelijk vrij krijgen via een oude kennis bij de politie. Toen zeiden ze: ‘Ach ja, wat hebben we ook aan die kunstenaar, laar hem maar gaan…’ Uiteindelijk heb ik gewoon geluk gehad. Het waren de eerste dagen.

Toen ze een systeem à la een staat hadden opgebouwd, werd het veel ernstiger. Er kwamen een zogenaamde wetgeving, rechtbanken en veroordelingen. Toen ik werd gepakt had elke bende nog zijn eigen gevangenis. Ze wilden elkaar onderling stokken in de wielen steken: dat was mijn geluk. Het was complete willekeur.’

Zal het mogelijk zijn dat Rusland de touwtjes laat vieren en er een re-integratie van de zogenaamde ‘Volksrepublieken’ in Oekraïne kan plaatsvinden?

‘Waarom niet? Het duurt nu natuurlijk al zeven jaar. Maar ik zie het geheel ook een beetje als mijn eigen re-integratie in Oekraïne. Terug naar de wortels van mijn opa (lacht). Donetsk zal blijven bestaan; waarom niet binnen Oekraïne?’

Aan Oekraïense kant zijn er natuurlijk ook figuren die erom vragen gekarikaturiseerd te worden. Ik denk aan oligarchen als Arsen Avakov, Rinat Achmetov en Joechim Zvjagilski. Bestaat er nog interesse van jou in die richting?

‘Ik ben natuurlijk eerder tekenaar en schilder. Karikaturen is niet echt mijn metier. Mijn nieuwste werk vormt daarop een uitzondering, een beeltenis van de president, op bestelling. Als olieverfschilderij, maar in zekere zin ook een karikatuur.’

Wat is jouw mening over Zelensky?

‘Toen hij aantrad als kandidaat had ik al niet zo’n goed gevoel. Daarna werd alles wat ik aan het begin over hem dacht alleen maar bevestigd.’

In het Westen wordt hij over het algemeen positief beoordeeld. Wat werd er later precies bevestigd?

‘Wordt hij positief beoordeeld in het Westen? Echt? Nou ja, misschien vinden ze hem bij jullie wel goed, omdat ze geen last van hem hebben. Porosjenko probeerde indertijd veel ruchtbaarheid te geven aan de Oekraïense zaak. Hij had het over de veiligheid in Europa. Dat soort dingen. Van Zelensky hoor je dat niet werkelijk. De uitwisselingen van gevangenen, bijvoorbeeld, zijn compleet van de baan. En er zitten nog steeds veel mensen vast in de kelders.’

Zelensky zegt juist dat de uitwisselingen van Poetin afhangen en hij er niets aan kan doen.

‘Ik weet het niet. Vroeger werden er voortdurend gevangenen uitgewisseld. Poetin is nog steeds dezelfde, maar toch gebeurt er niets. Ik ben geen voorstander van Zelensky. Als we hem overleven, dan zal dat een goede les voor ons zijn geweest.’