Stadsfestival in Antwerpen toont Rubens en de jezuïeten

In Antwerpen opende het stadsfestival ‘Barokke influencers’. De tentoonstelling over Rubens en de Jezuïeten in de Sint-Carolus Borromeuskerk: de jezuïeten, Rubens en de kunst van het overtuigen in de 17de eeuw opende op 22 april. ‘Barokke influencers’ bestaat uit verschillende tentoonstellingen, muziekconcerten, een lezingenreeks en een markant belevingsparcours.

Barokke Influencers is een initiatief van Universitair Centrum Sint-Ignatius Antwerpen (UCSIA) en de Universiteit Antwerpen. UCSIA is een onafhankelijke vzw die opgericht werd door leden van de Sociëteit van Jezus die vroeger de Universitaire Faculteiten Sint-Ignatius (UFSIA) beheerden. De jezuïeten dus. UFSIA ging op in de Universiteit Antwerpen na een fusie in 2003 met het Rijksuniversitair Centrum Antwerpen (RUCA) en de Universitaire Instelling Antwerpen (UIA).

Harold Polis

UCSIA en UA namen als intendant uitgever en auteur Harold Polis onder de arm. Ruim vijftien cultuurhuizen en organisaties nemen deel. Daaronder het pas heropende KMSKA, het Museum Snijders&Rockoxhuis van KBC, het toneelgezelschap Tutti Fratelli en het havenbedrijf Port of Antwerp-Bruges.

Het stadsfestival begon op 29 maart met een historische lezing getiteld ‘Intrest, woeker en schulden. Jezuïeten over handelskapitaal in 17de-eeuws Antwerpen’ en een eerste grote publiekslezing door Lea Ypi van de London School of Economics die sprak over ‘Solidariteit, immigratie en sociale klasse’. Het festival loopt tot en met november 2023. Het thema van het stadsfestival is de centrale vraag: waarom zijn we vandaag nog steeds kinderen van de barok?

Kunststroming

De barok is de kunststroming van de contrareformatie. Het is tegenwoordig ook een pejoratieve naam voor overdaad, pathos en dynamiek in kunst en cultuur. Voor een stad als Antwerpen is de Vlaamse barok die de kunst wereldwijd eeuwenlang beïnvloedde een belangrijke culturele troef. Antwerpen was een zeer belangrijk centrum van de barok. De jonge orde van de jezuïeten speelde daarin een cruciale rol. Enerzijds als missionarissen in oorlogsgebieden tijdens de Tachtigjarige Oorlog, anderzijds als hervormers en organisatoren van onderwijs voor de burgerij. Om hun publiek te overtuigen, ontwikkelden de jezuïeten een unieke beeldcultuur die tot in China invloed uitoefende (ze zetten hun eigen prentendrukkerijen en schildersateliers op in Azië).

Daarnaast deden ze beroep op de beste barokkunstenaars van hun tijd. Rubens en Van Dyck om meer enkele te noemen. Veel jezuïeten waren zelf ook artistiek actief. Bijvoorbeeld schrijvers en kunstliefhebbers zoals de Italo-Antwerpenaar Carolus Scribani of architecten zoals François d’Aguilon en Pieter Huyssens die samenwerkten met Peter Paul Rubens. De verschillende versies van de ontwerpen van de beroemde jezuïetenkerk Sint-Carolus Borromeuskerk die naar Rome gestuurd werden voor goedkeuring zijn bewaard. De kerk vormde uiteraard een visueel theologisch programma. Rubens adviseerde de jezuïeten en leverde bijvoorbeeld onder andere de plafondschilderingen die helaas in een brand verloren gingen. De kerk werd in de geschiedenis trouwens vaker slachtoffer van branden.

Tentoonstelling in de bibliotheek

Het stadsfestival ‘Barokke Influencers’ wil tonen hoe de hoofdrolspelers uit het Antwerpen van de 17de eeuw dachten, droomden, werkten en baden. Eén van de pronkstukken is de verdwenen barokke kapel op het Conscienceplein waar vandaag de indrukwekkende Nottebohmzaal is in de voormalige sodaliteit van de jezuïeten. De ruimte wordt in historische bronnen omschreven als ‘een eetzaal voor de koning’. De schitterend ingerichte ruimte was aangekleed met tientallen schilderijen van Rubens en Van Dyck en met een marmeren muurbekleding.

Na de stopzetting van de jezuïetenorde in 1773 is de zaal ingrijpend veranderd: de kunstwerken zijn verdwenen en er zijn 19de-eeuwse boekenrekken geplaatst toen het de Antwerpse stadsbibliotheek werd. Deze bibliotheekzaal is een verborgen parel waar maandelijks de Miraeuslezingen plaatsvonden. Vanaf 22 april is individueel bezoek mogelijk. Tijdens Barokke Influencers wordt de Nottebohmzaal opnieuw omgetoverd tot deze prachtige kapel.

Tot voor kort waren alleen de ‘whereabouts’ bekend van twee prachtige schilderijen die Antoon van Dyck aan de Sodaliteit leverde. Onderzoek ter voorbereiding van deze tentoonstelling bracht andere schilderijen aan het licht. De marteling van de Heilige Laurentius door de Antwerpse kunstenaar Marc-Antonio Garibaldo (1620-1678) hangt tegenwoordig in de Sint-Laurentiuskerk aan de Markgravelei. Speciaal voor het festival komt het schilderij terug op de plaats waarvoor het oorspronkelijk bedoeld was.

Tentoonstelling in de kerk

Tussen 22 april en 30 juni is in de Sint-Carolus Borromeuskerk een tentoonstelling met devotieprenten, etsen en boeken uit de collecties van verschillende erfgoedinstellingen, waaronder het Ruusbroecgenootschap. Dit onderzoeksinstituut opgericht door vier Vlaamse jezuïeten in de jaren 1920 bevindt zich sinds 1952 dankzij een legaat van de Vlaamse industrieel Lieven Gevaert in een huis in de Grote Kauwenberg. Dankzij de Universiteit Antwerpen is een online platform met de gedigitaliseerde prentencollectie van het Ruusbroecgenootschap toegankelijk. Midden 2023 zullen naar schatting 10.000 devotieprenten op digitale wijze raadpleegbaar zijn. De afgelopen maanden waren enkele al te zien op Twitter.

In de kerk is een reeks unieke ‘affixiones’ te zien. Dat zijn beschilderde doeken uit het patrimonium van de Sint-Carolus Borromeuskerk.

Tentoonstelling bij de bank

Op vraag van de jezuïeten realiseerde Peter Paul Rubens 39 plafondschilderingen in de Sint-Carolus Borromeuskerk, die bij de brand van 1718 verloren gingen. Het Museum Snijders&Rockoxhuis van KBC probeert tussen 22 april en 16 juli die verloren gegane kunstschat weer tot leven te wekken met ruim veertig binnen- en buitenlandse topstukken van Peter Paul Rubens, Jacob de Wit en Daniël Seghers.

Het complete festivalprogramma bevat ook evenementen met hedendaagse kunst en een tentoonstelling over het Kunstbroederschap De Pelgrim in het prentenkabinet van het KMSKA. De schrijver Felix Timmermans stichtte De Pelgrim (1924-1930) met de architect Flor Van Reeth en de schrijver Ernest Van der Hallen. Ze probeerden moderniteit en geloof samen te brengen. Gekende leden van het genootschap waren de schilder en latere collaborateur Albert Servaes, de architect Huib Hoste, de componist Renaat Veremans en de schrijvers Gerard Walschap en Marnix Gijsen. De ‘geestelijke leidsman’ van dit genootschap was de jezuïet Leonce Reypens die tevens medestichter was van het Ruusbroecgenootschap.

Voor de wandelaars is een parcours voorzien en voor de melomanen enkele concerten met muziekcentrum Amuz uit de voormalige barokke Sint-Augustinuskerk. De concerten vinden plaats in de Sint-Carolus Borromeuskerk.