Vlak voor het verschijnen van zijn jeugdherinneringen overleed historicus en uitgever Joachim Fest. Vandaag precies vijftien jaar geleden. Fest (1926-2006) is internationaal ook bekend als de auteur van Hitler. Eine Biographie (1973).

Strikt ideologisch

Het werk was eigenlijk de tweede grote biografie die een Westers historicus aan de leider van het Derde Rijk wijdde. Maar anders dan de Britse historicus Alan Bullock met zijn Hitler. A Study in Tiranny (1952) zag Fest in Hitler niet zozeer de opportunist of machtspoliticus, dan wel de man die zich door een strikt ideologisch vastgelegd wereldbeeld liet leiden.

Een ander werk van Fest, Der Untergang. Hitler und das Ende des Dritten Reiches (2002), vormde de basis voor de speelfilm Der Untergang (2004) met Bruno Ganz in de rol van Hitler.

Historikerstreit

Fest was van 1973 tot 1993 ook ‘Mitherausgeber‘ (mede-uitgever) van de kwaliteitskrant Frankfurter Allgemeine Zeitung. In die periode, meer bepaald op 6 juni 1986, publiceerde de historicus Ernst Nolte het opiniestuk Vergangenheit, die nicht vergehen will (‘Verleden dat niet wil vergaan’) in diezelfde krant.

Lapidair samengevat wierp Nolte de vraag op of het nationaalsocialisme misschien niet een reactie was op het bolsjewisme (zie hier meer). Met de reactie van Jürgen Habermas in Die Zeit ontbrandde de Historikerstreit, een van de grote intellectuele debatten in de Bondsrepubliek. Fest distantieerde zich van de stellingen van Nolte, maar verdedigde wel diens recht ze ter discussie te stellen.

Die houding tekende de burgerlijke denker Fest ten voeten uit: de vrijheid van denken betekent dat je over alles moet kunnen discussiëren, op voorwaarde dat het er rationeel en met argumenten aan toegaat.

Door louter vijanden omringd

De grote liefde van Fest gold Italië en als historicus in het bijzonder het tijdperk van de Italiaanse renaissance. Toch heeft hij het grootste deel van zijn publicaties gewijd aan de geschiedenis en figuren van het Derde Rijk. Dat valt natuurlijk te verklaren vanuit zijn eigen levensloop. Hij was de zoon van Johannes Fest (1889-1960), die zich tijdens de Weimarrepubliek had geëngageerd voor de katholieke Zentrumspartei.

Vader Fest verloor daardoor zijn baan als schooldirecteur in Berlijn na de machtsovername door de nationaalsocialisten in 1933. Hij weigerde weer in dienst genomen te worden omdat daar het lidmaatschap van de NSDAP, de partij van Hitler, tegenover stond. Hij gaf zijn vijf kinderen een blaadje papier en dicteerde de zin ‘Etiam si omnes – ego non! Vrij vertaald, ‘Ook als allen meelopen met de nieuwe machthebbers, ik doe niet mee!’

Johannes Fest had tijdens de Hitlerjaren het gevoel de ‘Pruisische basissituatie’ te doorleven, namelijk ‘allein, von lauter Feinden umgeben, und kein Helfer weit und breit’ (‘alleen, door louter vijanden omringd, en van heinde en verre geen helper te bespeuren’).

Hij hield zich ver van alles wat met het nationaalsocialistische regime te maken had. Het was pas in 1942 dat de overheid bij een gedwongen schoolwissel van Joachim en zijn broer van Berlijn naar Freiburg ontdekte dat beide jongens geen lid van de Hitlerjugend waren.

Wijsheden

Joachim Fest heeft de onverschrokken houding en de standvastigheid van zijn vader vereeuwigd in een literair monument – Ich nicht. Erinnerungen an eine Kindheit und Jugend (Rowohlt, 2006)(1). Vader Fest was een Bildungsbürger, vrij vertaald ‘een burger met humanistische vorming,’ iemand die van boeken en muziek hield.

Hij was ook een man van gevatte uitspraken. Mensen die hem na zijn ontslag uit de weg gingen, noemde hij ‘Auf-die-andere-Straßenseite-Geher’ (‘zij die naar de overkant van de straat gaan’) (p. 81). Hij debiteerde ook wijsheden als ‘Vergeßt mir bloß die Ironie nicht! Sie ist das Eintrittsbillett ins Menschliche.’ (‘Vergeet niet de ironie! Zij vormt het toegangsticket tot het menselijke’) (p. 29).

Inderdaad zijn het vaak de radicalen, van welke kleur ook, de wereldverbeteraars, die geen gevoel voor ironie en zelfspot hebben. Die ingesteldheid hielp Johannes Fest de dictatuur te overleven. Op zijn sterfbed kon hij dan ook met een gerust geweten zeggen: ‘Ich habe im Leben viele Fehler gemacht. Aber nichts falsch.’ (‘Ik heb in mijn leven vele fouten gemaakt, maar niets verkeerds’)(p. 352).

Ongemeen fantasievol

Vader Fest kon het niet begrijpen dat zijn zoon al in de jaren ’50 artikels over de opkomst van Hitler schreef. Hitler en zijn heerschappij waren volgens hem geen thema voor een ernstige historicus, maar hoogstens een ‘Gossenthema’ (‘rioolthema’)(p. 352). Maar Joachim antwoordde daarop terecht dat geschiedeniswerken slechts het gebeurde vasthouden en dat niemand ‘geadeld’ wordt, enkel en alleen omdat zijn naam erin voorkomt.

Bovendien mochten vader en zoon dan natuurlijk uit eigen ervaring begrepen hebben hoe het er in 1933 aan toe was gegaan, het was belangrijk voor jonge mensen om te weten hoe het zover had kunnen komen. De verleiders loerden en loeren nog altijd om de hoek.

Of zoals de moeder van Fest op het einde van haar leven verzuchtte dat een mens altijd op zijn hoede moest zijn voor het Kwaad, want ‘es sei ungemein phantasievoll’ (‘het is ongemeen fantasievol’) (p. 358). De verleiders treden het liefst op ‘in menschenfreundlicher Verkleidung’ (‘in een mensenvriendelijke vermomming’).

Door dictatuur getekend

Zijn eigen jeugdervaringen in het Derde Rijk, als zoon van een verstotene, hadden bij Joachim Fest het ‘politieke wantrouwen’ (p. 360) tegenover al die ‘Schönredner’ (‘mooipraters’) ingeplant. Tegenover alle vijanden van de burgerlijke rechtstaat; dus niet alleen het nationaalsocialisme, maar ook de linksradicalen, de Mei-68-ers en de communisten.

In feite was Fest met die gedachte een voorloper van de ‘Hufeisentheorie’ die stelt dat de extremen van links en rechts aan de uiteinden van het politieke ‘hoefijzer’ elkaar benaderen en daarom even gevaarlijk zijn voor de maatschappij. Volgens Fest is het grootste propagandasucces van het communisme dat het erin geslaagd is elke ‘Gleichsetzung’ (‘gelijkstelling’) met het nationaalsocialisme te verhinderen (p. 360).

Met Joachim Fest is op 11 september 2006 een vertegenwoordiger heengegaan van een burgerlijke klasse die immuun was voor de sirenenzangen van rechts en links extremisme. Van een klasse, waarin – zeker in Duitsland – nog iets van die oude Pruisische deugden doorschemerde zoals voornaamheid, patriotisme, plichtsbewustzijn en het geloof in vorming.

(1) In het Nederlands verschenen onder de titel ‘Ik niet – Herinneringen aan een jeugd’

Bildungsbürgertum

Getekend door dictatuur

Stefan Zweig en de idealen van het oude Europa