Israël zien we graag als een voorpost van de westerse beschaving, een liberaal-democratisch zonnetje in de duistere Midden-Oosterse soep van dictatuur en corruptie. Mocht het politieke conflict in Israël verder ontaarden tot een soort burgeroorlog, dan staat de nu al wankele stabiliteit in de hele regio nog meer op het spel. Een fundamenteel probleem daarbij: het land heeft geen grondwet.

Naar goede gewoonte van onze mainstream-media wordt het Joods-Arabisch conflict in Israël herleid tot een strijd tussen de goeden (de ‘liberale’ oppositie) en de slechten (de extreemrechtse regering, die een einde zou willen stellen aan het democratisch regime). Maar de kwestie ingewikkelder.

Het huidig conflict in het land komt uit een weeffout in het Israëlische bestel. Want dat land heeft geen echte grondwet. Nogal onbegrijpelijk voor een land met een bevolking van hoge gemiddelde intelligentie en talloze juristen, gezegend met diploma’s van de Amerikaanse IV-League.

Grondwet versus socialisme

Tijdens de stichting van de staat Israël was er nochtans het vast voornemen om naar het voorbeeld van Noord-Amerikaanse en Europese staten een grondwet te maken. Maar dat lukte niet. Niet alleen door van sterke politieke onenigheid, maar vooral omdat de aartsvader van de staat David Ben-Goerion van zo een grondwet en vooral van rechterlijke controle op de naleving ervan niets moest weten.

Het is misschien nu al grotendeels vergeten, maar Israël werd opgevat als een socialistische modelstaat, waarin collectieve landbouw in de Kibboetsiem de economische kern zou vormen. Ben-Goerion vreesde dat een grondwet stokken in de wielen van de socialistische opbouw zou steken, zoals dat gebeurd was met de New Deal in de dertiger jaren in de Verenigde Staten.

Basiswetten

Is er dan helemaal niets? Toch wel. In de loop der jaren werden door de Knesseth, het Israëlische parlement, zogenaamde ‘basiswetten’ gestemd, waarin kwesties worden geregeld die traditioneel ook in echte grondwetten staan. Zo zijn er basiswetten over het functioneren van de wetgevende macht, de verkiezingen, de regering, het leger, de status van de hoofdstad Jeruzalem, de mensenrechten en fundamentele vrijheden en de definitie van Israël als de natiestaat van het Joodse volk.

De basiswetten kunnen met een absolute meerderheid in de Knesseth worden gestemd, maar ook worden gewijzigd. Daar zit het grote verschil met vele andere democratische landen, waar de totstandkoming van een grondwet en wijzigingen eraan enkel kunnen gebeuren via een procedure die veel complexer is dan het stemmen van een gewone wet.

In de periode 1992-95 werd onder impuls van Barak, de voorzitter van het Hooggerechtshof, ook een rechterlijke controle ontwikkeld over de overeenstemming van de gewone wetten met de basiswetten en over de ‘redelijkheid’ van regeringsbeslissingen.

Institutioneel oorlogspad

Door deze constitutionele cocktail is de politieke machine van Israël in een knoop geraakt. De regering Netanyahu, die niet alleen op de centrumrechtse Likoed-partij steunt, maar ook op radicaal-religieuze en ultranationalistische partijtjes, heeft nu met een flinterdunne meerderheid in de Knesseth een wet goedgekeurd waarbij het Grondwettelijk Hof de bevoegdheid wordt ontzegd om de regering op ‘redelijkheid’ te beoordelen en waarbij een door het Hooggerechtshof bepaalde strijdigheid van een wet met een basiswet kan ‘overruled’ worden door een meerderheid in het parlement.

Het Hooggerechtshof zal zich, via ‘judicial review’ (rechterlijke toetsing, red.) uitspreken over deze wet, maar komt in de bizarre situatie terecht dat het zich moet uitspreken over zijn eigen bevoegdheid. Keurt het Hooggerechtshof deze wet goed, dan knipt het zijn eigen vleugels af. Verwerpt het Hooggerechtshof deze wet, dan komt Israël terecht in een conflictsituatie tussen zijn hoogste politiek-juridische instellingen, zonder een hogere instantie en een normatief kader om op terug te vallen.

Grondwet zonder juristocratie

Het woord ‘burgeroorlog’ valt regelmatig om het gevaar van deze crisis te typeren. Zo een vaart zal het niet lopen want de basale veiligheid van de Israëlische staat wil geen enkele Joods-Israëlische burger, van extreemlinks tot extreemrechts, in gevaar brengen. Maar de crisis is, behalve voor de extreemreligieuze partijtjes en aartsvijanden Hamas en Hezbollah, voor niemand goed.

De gematigde krachten in Israël van links en rechts moeten dringend de koppen bij elkaar steken om te komen tot een helder geformuleerde grondwet, waarin zoveel mogelijk vaag geformuleerde begrippen worden vermeden. Worden te vage begrippen en formules gebruikt in de grondwet, dan dreigt zoals in België het gevaar van wat Mark Elchardus terecht als ‘juristocratie’ omschreef.

Consensus

Hoe men het draait of keert, een klare tekst rond dewelke een zo breed mogelijke consensus kan gevonden worden, werkt pacificerend op het bestel. Bij eindeloze discussies werkt de verwijzing naar de tekst van de Grondwet als een uiteindelijke ‘shortcut’ om deze eindeloos lijkende discussies te beslechten en tot een besluit te komen.

Zoals Marc Devos in Trends schreef: Israël is voor ons geen détail. Wie vrede wil tussen de naties in het Midden-Oosten, kan maar beter zo snel mogelijk de vrede in de natie Israël herstellen.

institutioneel

Israël, maak een echte grondwet!

Bart Maddens: ‘Niet ondenkbaar dat de huidige minderheidsregering ook na september verder zal doen’