Er zijn van die historische gebeurtenissen die ongemerkt voorbijgaan. Juist een eeuw geleden deed zich een grondige verschuiving voor in het geopolitieke machtsevenwicht in het Verre Oosten. De ‘Volksrevolutie’ zou in 1924 van Mongolië de tweede officieel communistische staat ter wereld maken. Dat gebeurde na roerige gebeurtenissen. In de 17e eeuw had de Chinese Qingdynastie Mongolië onder haar gezag gebracht, maar de afzetting van de keizer in 1911 deed de hele regio uiteenspatten.

Mongolië riep zijn onafhankelijkheid uit aangezien de onderwerping aan de Mantsjoes nu juridisch van generlei waarde meer was. Bogd Chaan, een Tibetaan, wou de hereniging van het land onder lamaïstisch boeddhisme (het land was gekerstend in de 16e eeuw en sloot in 1913 een bijstandsverdrag met Tibet), en met een tweekamerparlement (1914).

Ungern Sternberg

De Russische Revolutie van 1917 brak alle afspraken af, Mongolië werd een speelbal tussen vier grootmachten: Sovjet-Rusland, de republiek China, Japan en de toenmalige grootmacht Groot-Brittannië. Japan had Rusland zware nederlagen toegebracht (Moekden en de zeeslag rond Tsoesjima, 1905) en wou Korea en Mantsjoerije. Londen zette Rusland onder druk om de Mongoolse onafhankelijkheid ongedaan te maken, uit vrees dat andere Midden-Aziatische landen in opstand zouden komen.

Natuurlijk, wie Mongolië zegt, denkt automatisch aan Koeblaj Chaan, Timoer Lenk, maar vooral aan Dzjengis Chaan die in 1206 het Groot-Mongoolse Rijk stichtte. Minder geweten is dat in 1920 de laatste ‘witte’ generaal, de Baltisch-Duitse baron Roman von Ungern Sternberg, een poging deed dat Groot-Mongoolse Rijk opnieuw in het leven te roepen. Ungern had net gebroken met de ataman (hetman of kozakkenleider) Semjenov. Die trachtte nog een witte republiek ‘van het Verre Oosten’ met behulp van de Japanners op te zetten, maar zou eindigen aan de galg in 1946. Ungern had zich ook afgekeerd van admiraal Koltsjak, die tijdelijk met het tsarengoud op zijn gepantserde treinen de Transsiberische spoorlijn controleerde, maar in 1919 bij Samara een zware nederlaag tegen het Rode Leger opliep. Hij stierf voor het vuurpeloton in 1920.

Hard voor zichzelf en zijn officieren

Ungern kende Mongolië en Transbaikalië, hij was in 1913 aangesteld om het Russisch consulaat in Oerga (nu Oelan Baator) te beschermen. Hij haatte alle liberalen en linksen (vooral joden die hij genadeloos uitroeide) – aangehitste boeren hadden in 1905 het familieslot verwoest op het Estse eiland Dagö (Hiiumaa). Hij had zich bekeerd tot het lamaïsme en wichelarij. Hij beroemde zich wel op zijn voorgeslacht, medestichter van de Teutoonse Ridderorde.

Sovjetpropaganda heeft hem achteraf als onmenselijk wreed afgeschilderd. Hij was niet wreder dan andere krijgsheren – hij dacht onkwetsbaar te zijn als de reïncarnatie van Dzjengis Chaan. Zeker is dat hij ascetisch leefde, hard was voor zichzelf en zijn officieren, zich een middeleeuwse krijger-monnik voelde. Met de Aziatische afdeling van de cavalerie, goed duizend man sterk, viel hij het door Chinezen in 1919 opnieuw bezet Mongolië binnen (1920). De aanval van de ‘Ritmeester’ op Oerga werd ettelijke keren afgeslagen, maar uiteindelijk, op 3 februari 1921, decimeerde hij de Chinese overmacht. Die had zich gehaat gemaakt door gewelddadige onderdrukking van de 80.000 inwoners.

Het vuile werk opgeknapt

‘In die tijd woonde een op de twee Mongolen in een (boeddhistisch) klooster’, stelt Gerrit Jan Zwier in de Leeuwarder Courant (26 juni 1993). De gewone Mongool bleef nomade, leefde in zijn ger, een ronde tent. Ungern maakte letterlijk de straten van Oerga schoon, liet rioleringen aanleggen, hij nam ‘des mesures d’urgence contre les incendies, les vols et autres’ (Dmitri Perchine) en liet bestraffen wie zich daaraan te buiten ging.

Zijn succes werd ook zijn ondergang. Hij had het vuile werk opgeknapt voor de Russen, de haat tegen de Chinezen (die tot vandaag voortduurt) had hun Mongolië uitgeleverd. Ungern rukte op naar het noorden, maar de bolsjewieken zetten een voorlopige regering op in Altan-Boelak. In juni viel Oerga. Suche Baatar was verstandig genoeg om de ‘levende Boeddha, Bogdo-Ghegeen’ te blijven erkennen als staatshoofd. Die stierf in 1924, wat meteen de poort opende voor de uitroeping van de Volksrepubliek Mongolië.

70 jaar communistisch bewind

Met Ungern-Sternberg liep het voorspelbaar slecht af. Op zijn terugtocht richting Tibet, werd hij, de ‘oorlogsgod Begtse-Mahakala’, de ‘engel der wrake’, door zijn eigen manschappen vastgebonden achtergelaten voor de bolsjewieken. Zij maakten korte metten met hem. Rondrit in de stad Novo-Nikolaesk, schijnproces op 15 september 1921, vuurpeloton – hijzelf geloofde onbewogen dat hij zou reïncarneren.

Mongolië mocht zich opmaken voor 70 jaar communistisch bewind. China hield vast aan zijn aanspraken. Pas na een volksraadpleging over onafhankelijkheid in 1945 aanvaardde Peking het onvermijdelijke: 100 % van de stemgerechtigden kozen voor onafhankelijkheid. In 1953 trok de nationalistische regering op Taiwan die erkenning weer in, vanwege de Sovjetsteun aan Mao Tse Toeng in de (verloren) burgeroorlog. Pas in 2002 onderschreef het intussen democratische Taiwan opnieuw Mongolië’s onafhankelijkheid en wisselde handelsvertegenwoordigers uit.

Harde repressie

Mongolië bleef overigens Moskou trouw in de grensoorlog met China. De collectivisering van de landbouw en de zware, milieubelastende industrie en mijnbouw, tastten in de communistische jaren de eigenheid van het nomadische land deerlijk aan. Een vaste woonplaats werd verplicht – de Vlaamse filmregisseur Peter Brosens heeft die indringende tragedie opgeroepen in Khadak (2006). Het eenpartijsysteem en het bewind van Chorlooglin Tsjoibalsan voerden een harde repressie, de bonzen werden in de Stalinjaren uitgemoord, ook 30.000 Mongolen omgebracht, 4 % van de toenmalige bevolking.

Maar net als aan het begin van de eeuw, met de opheffing van het Chinese keizerrijk en de afschaffing van het tsarendom in Rusland, betekende de instorting van het Oostblok (1989-1991) een nieuwe wending voor Mongolië. Uit een kleine protestmars van de Mongoolse Democratische Unie in oktober 1989 groeiden massabijeenkomsten en hongerstakingen; het politbureau trad af. Sinds 13 februari 1992 zijn er vrije verkiezingen. Alleen de corruptie bleef. Kort na het bezoek van Ursula von der Leyen eind januari 2021 moest de eerste minister aftreden vanwege een coronaschandaal.

Er is een generatiewissel aan de gang. De nieuwe regeringsleider Loevsannamsrai Ojoen-Erdene is de eerste die geen Sovjettijd gekend heeft. Hij werkte al Visie 2050 uit, verjongde drastisch het kabinet en zet nu in op vier assen: brede aanpak van de pandemie; economisch herstel (vooral infrastructuur en digitalisering); steun aan de middenklasse; en stroomlijning van justitie en administratie. De belangrijkste lamatempels zijn intussen keurig hersteld.

Leeuwarder Courant

Vandaag 1973: de eerste autoloze zondag in België

Mongoolse lente