Woensdag 15 november

Ik lees als volwassene het zevende deel van Anna Karenina. Een leven geleden las ik De geheime tuin en mijn ervaring is heel vergelijkbaar: toen was ik een gelukkig kind dat over ongelukkige kinderen las. De neurasthenische Anna Karenina kwelt haar ziel met de imaginaire ontrouw van graaf Wronski; dat verzinsel stelt zijn trouw pas werkelijk op de proef – maar Tolstoj laat Anna gek worden voordat het mechaniek van de fatale voorspelling onstuitbaar begint te klikken en te ratelen. Zoals bekend werpt ze zich in haar geestelijke schemertoestand onder een goederentrein. Tolstoj beschrijft het proces van haar aftakeling via een soort bewustzijnsstroom die in 1878 revolutionair moet zijn geweest. Welke geleerde heeft ooit het verband met Joyce gelegd?
Nog vijftig pagina’s.

Naar bed, naar bed, zei Duimelot.

Donderdag

In het slotdeel mijmert Lewin over het beheer van zijn landgoed en het bestaan van God. Hij is op de daarvoor bestemde leeftijd van het christelijk geloof gevallen en in plaats daarvan allerlei nobele liberale beginselen gaan omhelzen; maar naarmate hij verfijndere ethische en politieke principes is toegedaan, gaat het slechter met zijn landgoed en ook zijn geestelijke gezondheid kwijnt weg onder het bewind van de Abstractie.
Een gesprek met een oude boer wordt zijn nuit de feu: hij valt op zijn knieën en erkent dat de oude boer gelijk heeft. Het is een variant op de kantiaanse ethiek: ik weet dankzij het goddelijke element in mijn ziel wat goed en kwaad is, en omdat ik weet wat goed en kwaad is, weet ik ook dat God bestaat (ietwat schematisch voorgesteld). Lewin kijkt naar het hemelgewelf en zijn hersens kunnen zich een duister heelal voorstellen, maar zijn ogen zien een blauwe koepel, menselijke maat, antropomorfe beperking…
Wat denkt u? Geen Lanoye kan dat toch lezen zonder te schuimbekken?
Sommige commentatoren schilderen Lewin op beleefde toon als een simpele ziel af, maar de literatuurwetenschap is zelden superieur aan haar tijd. De ontvangst indertijd was negatief: de roman werd omschreven als suikergoed.
Lewin, lezer, is graaf Tolstoj met een masker voor. Het geniale van deze keukenmeidenroman is zijn hoogsteenvoudige diepzinnigheid. Maar de meeste wijsneuzen zouden nog geen speld in een berg spelden vinden.

’s Avonds (in de keuken, 1877)

Bij het woord ‘landgoed’ beginnen de katrollen in mijn geest te knarsen, de herinnering aan mijn kindertijd stijgt op uit mijn onderbewustzijn, dat hele tot karton verworden decor van grote, ruisende, zwaarmoedige Gelderse loofbomen rondom de pastorie, die neoklassieke bakstenen kubus, waarin de stemmen van mijn ouders weerklinken, die begin veertig zijn zolang ik ze in mijn bed kan horen.
De samowar pruttelt en schept een sfeer van tsaristisch gezinde gezelligheid.
De Servische kwestie komt ter sprake.
‘Moeten wij, Russen, onze Slavische broeders bijstaan, nu zij het juk van de Ottomanen pogen af te werpen? Of gesteld dat het geen broeders waren, met bloed getapt uit hetzelfde vat en geloof geput uit dezelfde heilige geschriften, maar gewoon kinderen, vrouwen, grijsaards, zouden we ze dan niet uit elementaire menselijkheid moeten bijstaan?’
‘Ik weet het niet. Maar Aleksandr Nikolajewitsj, onze tsaar, heeft altijd voor ons gedacht. Hij overdenkt ook nu alle dingen voor ons. Hij ziet dat beter… Wilt u nog wat thee?’
Ik kijk naar het portret van tsaar Alexander II, dat de schemering uitveegt en tegelijk vergroot, tot het samenvalt met de donkere massa van de keukenmuur, waartegen de gloeiende kooltjes vaag flakkeren. Het is tijd voor een verklaring. Ik doe de lamp boven de tafel aan en de Opperste Autocraat van Alle Russen knippert met zijn ogen. Een tremor vaart door zijn hand, die de leesbril opzet. Zijn bakkebaard tast van weerskanten naar het midden en wordt één onder zijn neuspunt, waar hij zachtjes bevend de nodige oorlogsinspanningen aankondigt, zulks ten bate van de verwante… orthodoxe… humhum…
Bij het elektrische licht vuurt het gouden stiksel van zijn epauletten zwakke salvo’s op de Turken af.

Zondagmiddag

Ik zit Russische gedichten van Irina Ivanchenko te vertalen, mijn nieuwe vriendin en bewonderde collega uit Kiev, maar in haar moedertaal schijn je niet te kunnen dichten zonder te buigen voor een of ander dwangneurotisch metrum en dito rijmschema – de voorbije nacht heb ik naar anapesten en gepaarde vrouwelijke rijmen gezocht; ik ben ontevreden gaan slapen, maar wilde om veel te vroeg (‘silly o’clock’) toch ons kerkje niet in de steek laten, waar we die andere stoornis beleven. Bij thuiskomst zeg ik tegen Poppy dat ik een dutje ga doen.
Dat woord associeer ik met de vlezige bejaarde dame die mijn moeders vader, al jaren weduwnaar, bij zijn bezoeken aan ons vergezelde. Ze heette tante Dit en was de zuster van mijn overleden grootmoeder. Deze chaperonne was allerliefst. Ze hoopte op een laat huwelijk, maar opa had daar geen zin in. Wat zouden, denk ik zestig jaar later, de seksuele behoeften van die man zijn geweest? Mijn jonggestorven grootmoeder was een aantrekkelijke vrouw, die hem (deze datief drukt de westerse cultuur tot die tijd beknopt uit) acht kinderen had gebaard. Stond hij, negentiende-eeuwer, rechtschapen protestant, muzikaal en belezen maar niet echt artistiek, zichzelf die gedachten toe, of vreesde hij de lust buiten huwelijk en voortplanting om, zoals hij de Heere vreesde?

Later

Weken geleden ging mijn verstrooide blik, die als een vlieg door de ruimte boven het altaar dwaalde, op de neus van Brian zitten. En ik vroeg me voor de zoveelste keer af aan wie die oude misdienaar me toch deed denken, met zijn kwabbige gezicht van grauw brooddeeg, de samengeknepen lippen, de dikke aderen, waarin midden op de slaap een puist troonde, en de laatste restjes wit haar…
God geeft het zijn beminden in hun verkwikkende middagslaapje: Brian is geschilderd door Jan van Eyck, hij is het evenbeeld van kanunnik Joris van der Paele, kijkt u maar eens goed naar de Madonna met kanunnik Joris van der Paele…

Dinsdag 21 november

Vandaag de suggestieve leeftijd van negenenzestig bereikt. Wel, wel. En wat heb ik van de mij geschonken jaren gemaakt? Het belangrijkste wat de mens bijdraagt aan de geschiedenis is meer geschiedenis, of in mijn geval een paar boeken. Het zijn uitstekende boeken, maar ik ben er niet trots op en zeg met Brodsky dat de hand Gods mij nu eenmaal met talent voor het schrijven van boeken heeft geslagen en daarom is het weinig bijzonder dat ik met dat talent heb gewoekerd (begrijpt u mij gerust verkeerd, dat heb ik eigenlijk liever).

Een stuk of twintig boeken, ik weiger ze te tellen. Ik werk en leef dus zonder veel resultaat, alsof ik zo’n antieke Vestaalse maagd ben, aangesteld om een of ander vuur te bewaken.

Vrijdag

Ik heb het al eerder gezegd, maar je moet hetzelfde blijven zeggen tot het in een citaat is veranderd: het concept van een godheid is zowel noodzakelijk als fataal en leidt hoofdzakelijk tot misverstanden.

Die overige veertig procent gelooft in iets nog veel dommers dan een god of een spirituele kracht, het ectoplasma van de therapie bijvoorbeeld, de elektrisch knetterende mist van een hulpeloos ego

Nu weer Arnon Grunberg in de krant. Hij schrijft over verwachtingen waaraan geen overheid ooit zal kunnen voldoen (het is een politiek stuk) en vervolgt: ‘Hooguit een God. Maar die was in Nederland en omgeving nu juist eindelijk en voorgoed morsdood verklaard.’
Wat een ezel, die Arnon. Het is toch een merkwaardig trekje van intellectuelen, dat ze hun eigen sociale groepje tot criterium en meetlat verheffen, hoog boven de statistische werkelijkheid.
Volgens recent onderzoek is Frankrijk het meest geseculariseerde land van de Europese Unie: veertig procent van de bevolking is ongelovig. De oudste dochter van de Kerk rebelleert natuurlijk luidkeels. Maar ook in Frankrijk gelooft dus nog altijd zestig procent van de bevolking in iets. En die overige veertig procent gelooft in iets nog veel dommers dan een god of een spirituele kracht, het ectoplasma van de therapie bijvoorbeeld, de elektrisch knetterende mist van een hulpeloos ego…
Eensgezind blaat de kudde.
Iemand sta God bij.

Zondag 26 november

Koen Broucke, die het omslag van Afscheid van de handkus heeft geschilderd, schrijft me over de gelijktijdigheid als scheppend principe: ‘Het is geen toeval dat kinderboeken over tijdreizigers her en der in het boek zijn rondgestrooid. Je voert me mee over de grens van de dood en laat me je ouders, je dochter en de door jouw bewonderde auteurs ontmoeten. Hun afwezigheid is hartverscheurend present. Het is thuiskomen in gelijktijdigheid, een verleden dat nooit weg is. Het is een afwijking die we dus delen.’
Zijn liefde voor mijn boek ontroert me, maar ik spring over mijn beschaafde hypocrisie heen en schrijf terug dat ik ook niet anders had verwacht. Mijn soort kunst hoort bij zijn soort kunst, ook al schrijft hij met cadmiumrood en schilder ik op een scherm – beide kunsten vloeien uit de synchrone ervaring van de tijd voort, de gedeelde ‘afwijking’.

Toen Koen hier voor het eerst op bezoek was, schilderde hij het kerkje van Udimore tussen de herfstige bomen, schreef ‘Voor Anna’ op de achterkant en deed ons dit kleine doek cadeau. Het hangt in de eetkamer.
‘Kijk,’ zeg ik tegen een kunstzinnige gast, ‘dit is een kerkje, ziet u wel? Zo herkenbaar als een academisch schilderij uit de negentiende eeuw… Maar tegelijk is het onloochenbaar in onze tijd geschilderd…’
‘Ah,’ zegt de kunstzinnige gast, ‘het is dus tijdloos!’
‘Nee,’ antwoord ik hem, ‘het is juist van tijd gemaakt, van meer dan één tijd tegelijk namelijk.’

Zaterdag 2 december

We rijden naar een concert in Bexhill. De koplampen van de Volvo snijden de duisternis open en in de dubbele lichtbundel vangen we een kleine zwarte hond, die zwarter wordt naarmate we dichterbij komen, alsof de natuurkunde de stralen projecteert om van het zwart een gat te maken. ‘Stop!’ roept Poppy, terwijl ik al rem. We stappen uit. Hij gaat midden op de weg zitten en kwispelstaart zwak als ik naar hem toe ga. Een labrador? In elk geval niet ouder dan zes maanden. Verdwaasd. Hij likt mijn handen als ik hem aai. In de verte nadert een auto en ik draag hem naar de onze.
Wat nu?
‘Draai maar om’, zegt Poppy. Ze is op haar telefoon bezig een bericht op de Facebookpagina van Bexhill te zetten.
Thuis noemen we de puppy Puppy. We geven hem te eten en te drinken. Sammie verdedigt intussen haar schapen – dat zijn wij – met mensvormig wangedrag, jaloerse opmerkingen, scheldwoorden en vertrokken gelaat. Poppy gooit de kaartjes voor het concert in de prullenbak, met een geraffineerd handgebaar, dat onverschilligheid jegens geld uitdrukt en een zuiver inzicht in de categorische imperatief. We nemen Puppy mee naar boven. Hij legt zich aan onze voeten alsof we elkaar al jaren kennen.

Zondag

Om negen uur is er een bericht van de eigenares. Puppy heet Gus. Ze is al onderweg. Hij likt onze handen, waaruit zijn eten komt. Sammie gromt in haar mand; Roffel negeert hem.
Het vrouwtje is een jaar of dertig en draagt een roze onesie met afbeeldingen van Barbie, waarvoor ze zich verontschuldigt, maar weetjewel, de kinderen, het is zondag, weetjewel – ze produceert haar likes met de regelmaat van een kauwgom kauwende mond; ze komt binnen (onze kennismaking speelde zich in de oprit af), ziet Gus, begint te snikken, zakt op haar knieën, omhelst hem, kust hem, zegt o o o Gus, jij domme jongen, waar was je toch, ik heb je zo gemist; de arbeidersklasse zakt in onze keuken op haar knieën en laat haar tranen stromen en verdomd als we haar niet allerliefst vinden, like.

Woensdag

Namens de NRC komt Justin me fotograferen. Justin is helemaal uit Londen naar Brede gereden, met een auto vol apparatuur, en hij is erg aardig. Ook is hij een sadist. In de koude schaduw van een eik sta ik tegen de achtergrond van onze romantische vallei te poseren, terwijl het zonlicht links en rechts van de schaduw door de vallei stroomt; als gebeeldhouwd sta ik daar, uitgespaard in de donkere schaduw, weldra verkleumd, weldra in een kramp. ‘Nog één seconde’, zegt Justin. Hij zet een parasolvormig scherm op een statief. Hij meet de lichtsterkte. Ik blaas in mijn handen.
Vele eenzame seconden verstrijken.
De eik kraakt geïrriteerd. De lens knipoogt schuldbewust. De vallei citeert psalm 98.

Zaterdag 9 december

Ik lees een krant, waaruit ik het volgende leer.
In haar boek Human, Animal, Machine stelt de filosofe Meghan O’Gieblyn dat het grootste gevaar van kunstmatige intelligentie onze neiging tot antropomorfiseren is. We kunnen niet anders dan ons voorstellen dat de goudvis zich verveelt. Ik heb me meer dan eens verontschuldigd tegenover de auto nadat ik ‘kloteding’ had geroepen toen hij niet wilde starten (wilde starten). Mijn vader zette zijn schoenen altijd met de neuzen tegen elkaar onder het bed, zodat ze met elkaar konden praten. Maar die analogieën kunnen zich tegen ons keren.
We beschrijven machines als apparaten met menselijke vermogens en keren dat beeld vervolgens om: we zien ons brein als een rekenmachine, een computer, een ingewikkeld geheel van calculaties. ‘Meghan O’Gieblyn probeert de mens los te wrikken uit dit mechanistische wereldbeeld, zodat we niet het risico lopen achter te blijven in een leeg omhulsel van tandwielen en hendels.’ (Een ongebruikelijk goed beeld voor een journalist.)
Overzien mijn tijdgenoten de consequenties van het positivisme? Hebt u dat wereldbeeld van u beredeneerd, of is het een mengsel van napraterij en antropomorf sentiment? Maakt niet uit. U hebt maar twee mogelijkheden: of u bent een mensvormig ding, volgepropt met hefbomen, vloeistoffen en draadjes, dat de bevelen gehoorzaamt die uw synapsen al vonkend uitvaardigen, of anders bent u een bezield schepsel.