Het begint weer! Na meer dan veertig jaar studie en onderwijs over de geschiedenis van de Koude Oorlog zie ik alles opnieuw gebeuren. Een beetje historicus weet dat de geschiedenis zich misschien weleens herhaalt maar dan nooit op dezelfde manier. Maar in het geval van de problemen rond Oekraïne heb je de uitzondering op deze regel. Het gaat opnieuw over een klassiek Koude Oorlog-gevecht rond invloedssferen en militair overwicht.

Bij het uiteenspatten van de Sovjetunie in 1991 verloor de nieuwe Russische Federatie 14 republieken die onafhankelijk werden. Bovendien werd het Warschaupacht, het sterk militair bondgenootschap waarin de Russen de plak zwaaiden, ontbonden. Meteen verloren de Russen Oost-Duitsland en 6 andere cliëntstaten. Een ongelooflijke en onvoorziene ramp voor hen. Het was zeer duidelijk dat de Verenigde Staten en hun militaire arm, de NAVO, de Koude Oorlog hadden gewonnen.

Poetin niet welkom in ons gemeenschappelijk huis

De nieuwe onervaren, in 2000 gekozen, Russische president Poetin wist niet goed welke koers hij moest varen. Hij wou zich eerst bij de overwinnaars aansluiten en lid worden van de EU en desnoods de NAVO. Michail Gorbatsjov had in Straatsburg toch ‘Europa ons gemeenschappelijk huis’ geroepen?

Al gauw bleek dat Poetin er niet welkom was. Hij werd afgewezen. In 2004 schrok Poetin zeer toen de Baltische Staten, naast een trits oud-cliënt lidstaten, lid werden van de NAVO. Dit waren oud-Sovjetrepublieken met een minderheid van honderdduizenden etnische Russen. Op dat moment werden de mondelinge afspraken die president George Bush sr en minister van buitenlandse zaken Baker met Gorbatsjov in 1990 hadden gemaakt, opnieuw overtreden. De NAVO stond plots op 150 km van Sint-Petersburg!

Als gevolg hiervan begonnen Poetin en zijn volgelingen hun eigen Russische ‘superieure’ orthodoxe cultuur en mentaliteit te benadrukken. Ze prezen zichzelf duidelijk te verschillen van de decadente westerse Europeanen. Ook hun, eveneens superieur geachte, autoritaire bestuursvorm was en is daar een uiting van. De EU werd een tegenstander.

Twee verschillende Oekraïnse staten

Het dreigend conflict zou zich al gauw toespitsen op Oekraïne, een land dat door cultuur, geschiedenis en taal nauw verbonden is met Rusland. Veel Russen denken dat Oekraïners ‘dialectsprekende Russen’ zijn. Er loopt evenwel een culturele en deels ook mentale grens tussen west en zuidoost Oekraïne. Het westen met Lvov als hoofdstad is eeuwen bestuurd geweest door het katholieke Pools-Litouwse imperium met een onderbreking in de 19 de eeuw toen het bij Oostenrijk hoorde. Er wordt Oekraïens gesproken, het katholicisme is erdoor gedrongen en de banden met Rusland zijn er geringer. Het oosten en het zuiden werden sinds de 17^de eeuw door de Russische tsaren bestuurd, zijn Russisch orthodox en er wordt overwegend Russisch gesproken. De Dnjeper was een natuurlijke grenslijn. Na de Russische nederlaag tegen Duisland en de vrede van Brest-Litovsk in 1918 bestonden voor korte tijd spontaan twee aparte Oekraïense staten.

De NAVO op zoek naar nieuwe taken

De NAVO werd na het einde van de Koude Oorlog niet ontbonden, hoewel de enige vijand, de Sovjetunie, verslagen was en het Warschaupact ontbonden was. De NAVO zocht dringend naar een nieuwe bestaansreden en vond die in de uitbreiding. Alle Europese leden van het Warschaupact, de vroegere vijanden dus, werden opgeslorpt. Vervolgens vocht de NAVO onder Amerikaans bevel tegen de Taliban in Afghanistan, hoewel deze ons niet rechtstreeks bedreigden. We verloren deze oorlog en trokken ons stilzwijgend terug.

Bijna zonder het te beseffen en uit de macht van de gewoonte viel men terug op die ‘goede oude Koude Oorlog‘. Die had tientallen jaren geduurd en was uiteindelijk toch zeer veilig gebleken. Er was in de kerngebieden niet gevochten, er was weinig materiële schade en door de wapenwedloop floreerde het militair-industrieel complex. Bovendien waren er ideologische redenen genoeg: de Russen hadden een abject ondemocratisch regime en Poetin gedroeg zich als een gevaarlijke dictator.

Maidam

Op de NAVO-conferentie van 2008 werd besloten Oekraïne en Georgië tot ‘een actieplan voorbereidend tot lidmaatschap’ toe te laten. Dit was een provocatie aan het adres van Poetin en verhoogde de bestaande spanningen. Poetin zorgde ervoor dat in 2010 zijn bondgenoot Viktor Janoekovitsj tot president van Oekraïne verkozen werd. Desondanks stond Oekraïne in 2014 op het punt lid van de EU en de NAVO te worden.

In de Maidam- revolutie speelden de EU, de NAVO en naast de gebruikelijke Amerikaanse geheime diensten ook de Russen een rol. Poetin greep in: de twee Russischsprekende oostelijke industriegebieden Luhansk en Donetsk scheidden zich met Russische hulp van Oekraïne af. De eveneens Russischsprekende Krim werd met instemming van de bevolking door Rusland geannexeerd.

Het klassieke misverstand

De toestand werd 7 jaar bevroren tot de herfst van 2021. Na afloop van maneuvers in het westen van Rusland, liet Poetin zijn troepen ter plaatse en vulde hen aan met nieuwe militairen en materiaal. Onmiddellijk verspreidde zich het gerucht dat hij Oekraïne onder de voet zou lopen en het land bij Rusland annexeren. Het Westen beschouwde dat gerucht als een zekerheid en waarschuwde Rusland meteen dat de zwaarst mogelijke sancties zouden volgen.

Er waren contacten tussen Poetin en Biden. Beiden stellen zich op hun hardst mogelijke standpunt. Poetin wil dat de uitbreiding van de NAVO in zijn invloedssfeer stopt en dat vanuit zijn buurlanden geen zware dodelijke wapens op Rusland gericht worden. Biden antwoordt natuurlijk dat die landen soeverein zijn en doen wat ze willen.

Wat wil Poetin bereiken met zijn troepenopbouw in het westen? Volgens insiders was de eerste doelstelling verhinderen dat de Oekraïense president Zelinsky de afgescheiden republiekjes met zijn machtig leger onder de voet zou lopen en bij Oekraïne aansluiten. Zo’n aansluiting zou ingaan tegen de overeenkomst van Minsk II (2015) waarin Oekraïne aanvaardde de twee provincies binnen Oekraïne een zekere autonomie toe te kennen en het Russisch als bestuurstaal toe te laten. Zelinsky wil zich daar echter niet bij neerleggen. Hij vreest een blijvende Russische inmenging in die gebieden en wil de volledige soevereiniteit.

Als er maar niet gevochten wordt!

De NAVO kan tevreden zijn. Ze heeft wat ze wilde: vijandschap met de Russen volgens een vertrouwd patroon. Want door de troepenconcentratie in het westen kunnen de Baltische Staten en de eeuwige Poolse aartsvijanden van de Russen zich eveneens bedreigd voelen en vragen om militaire ondersteuning en wapens. De druk op Finland en Zweden om het lidmaatschap van de NAVO te aanvaarden wordt steeds groter, tot vrees van de Russen die zich dan helemaal omsingeld zouden weten.

De NAVO wordt politiek gesteund door dat deel van het Amerikaans establishment dat om welke redenen dan ook de Russische bedreiging belangrijker vindt dan de Chinese. Op die manier duwen ze Poetin gewild of ongewild in handen van de Chinezen. Er is nog geen Russisch-Chinese militaire alliantie maar de Russen hebben de steun van de Chinezen nodig. Ondanks de openlijke vriendschap tussen Xi en Poetin zijn ze in wezen geopolitieke vijanden. De Russen zouden liever sterk en onafhankelijk ten aanzien van China staan. Chinese bijstand zal hoe dan ook veel kosten en ze beseffen heel goed dat ze het niet verder kunnen brengen dan de vernederende rol van een junior partner van China.

Biden en Poetin ontmoeten elkaar op 10 januari in Genève om ontwapeningsvoorstellen te bespreken. Oekraïne en de uitbreiding van de NAVO komen ook ter sprake. Hopelijk stellen ze een werkgroep samen die desnoods maandenlang kan vergaderen vooraleer er een bruikbaar voorstel uit de bus komt. Als er maar niet gevochten wordt!

Luhansk

Professor Goddeeris en Poetin

Theo Francken: ‘Het Westen moet opnieuw weerbaar worden’

Mourir pour Kiev