Soms denk ik terug aan de debatten op school, een halve eeuw geleden. Standaardtaal of dialect? Een regering van technocraten of een democratisch bestuur? Gelijkheid of gelijke kansen? Weinig was fijner dan een mening verdedigen die je zelf niet deelde. Voor elke stelling waren immers argumenten te vinden, vaak goede. Toen. Nu nog? Of let je toch maar beter op je woorden?

De vrijheid van meningsuiting is in gevaar. Tegenstanders zullen dat ontkennen. Met steevast volgende argumenten. Foute meningen zijn geen meningen maar leugens. Soms zijn ze zelfs misdrijven. Ze druisen tegen ‘de feiten’ in. Dus vallen ze niet onder de vrijheid van meningsuiting. De reductie van het aantal meningen is een sluwe techniek. Er zijn er minder dan ooit. De overblijvende genieten nog altijd bescherming.

Vroeger waren er minder ‘feiten’ en meer meningen. Nu wordt het aantal feiten hoger ingeschat. Deskundigen reiken er dagelijks nieuwe aan, waardoor de speelruimte voor meningen vermindert. Wat vroeger een andere mening was, is vandaag een feitelijke fout of een leugen.

Religieus

Hoe is het zo ver is kunnen komen? Het is niet uitgesloten dat het diepe vertrouwen in de feiten het religieuze geloof uit het verleden vervangt. Velen hebben het moeilijk met twijfel en ambiguïteit. Een andere verklaring die de eerste niet uitsluit, is dat een onzekere samenleving, als tegengewicht voor haar angsten, een aantal ‘objectieve’ feiten artificieel construeert en die vervolgens waarheid noemt.

Friedrich Nietzsche stelde dat er geen feiten zijn, enkel interpretaties. Klinkt aardig, maar het is te radicaal uitgedrukt. Critici kunnen makkelijk scoren door naar de natuurwetenschappen te verwijzen. Dat de zwaartekracht bestaat, is een feit, geen interpretatie. En, voegen bollebozen er monkelend aan toe, als iemand beweert dat de aarde plat is, uit hij dan een respectabele mening die we even serieus moeten nemen als die van een gelauwerd wetenschapper?

Maar het gaat Nietzsche natuurlijk niet om de wetten van de natuurkunde. Waar ligt bijvoorbeeld de grens tussen feiten en interpretaties in een krantenstuk? Ook in humane en maatschappijwetenschappen zijn ze verstrengeld. Als een armoede-expert in een wetenschappelijk artikel stelt dat vermogensbelasting de beste methode is om de samenleving gelijker te maken, is dat een valabele mening. Maar geen ‘feit’.

Polarisatie

Misschien vinden sommigen het uitgangspunt zelf, het streven naar meer effectieve materiële gelijkheid, geen goed idee. Mogelijk geloven ze meer in gelijke kansen. Of in iets helemaal anders. Verder kan het dat experts die wel voor meer gelijkheid opteren, om allerlei redenen een vermogensbelasting niet de beste weg vinden. Kortom, de discussie gaat niet tussen de hoeder van de feiten en de dolende met een foute mening. Wel tussen twee mensen met een andere opinie. Je kunt de ene nobel noemen en de andere verwerpelijk, maar met waarheid en leugen heeft deze morele beoordeling niets te maken.

Een samenleving met meer ‘feiten’ en minder ‘meningen’ leidt tot toenemende polarisatie. Wanneer twee verschillende meningen tegenover elkaar staan, blijft het mogelijk om compromissen te sluiten, ideeën bij te schaven of te verfijnen, de tegenspeler waar dan ook te vinden, in het midden of aan de rand. Zoals Nicolas Boileau (1636-1711) het haarscherp formuleerde: ‘du choc des idées jaillit la lumière’. Het zien van het licht schenkt de deelnemers aan het debat een grote vreugde die Polarisatie doet afnemen. Zonder dat er artificiële toegevingen, schuldbekentenissen of excuses nodig zijn.

Wappie

Dat wordt helemaal anders wanneer een gevecht plaatsvindt tussen iemand die ‘feitelijk’ gelijk heeft en zich op intellectueel vlak politionele bevoegheden aanmeet tegenover een onwaardige tegenspeler die niet op feiten gestoelde prietpraat verkondigt. Het feit verslaat de mening die een leugen is. De persoon die ze uit, rest niets anders dan de volledige capitulatie in het aanschijn van de onmiskenbare feiten. Ofwel is hij een leugenaar die het slecht meent met de mensheid, ofwel een ‘wappie’, te dom om het slecht te kunnen menen. Discussies over de aanpak van het coronavirus of van de klimaatverandering zorgden de jongste jaren voor aardige voorbeelden hiervan.

Ongetwijfeld zijn er naast interpretaties ook feiten en was de uitspraak van Friedrich Nietzsche te radicaal. Maar vandaag speelt het omgekeerde ons parten. Er zijn in onze samenleving veel zogenaamd wetenschappelijk vaststaande ‘feiten’ die niet anders dan fraai verpakte meningen zijn.

Dat over dit thema nauwelijks discussie mogelijk is zonder dat experts die ons voor onwaarheid behoeden, vreselijk boos worden zie ik als een overtuigend bewijs van mijn stelling.

Die niet meer is dan een mening.

Maar ook niet minder.

meningen

Feiten en meningen

Polarisatie: democratisch feest, of irrationaliteit?