Polarisatie: democratisch feest, of irrationaliteit?

Polarisatie. Eén van de meest gebruikte termen — naast racisme en discriminatie —  als verwijt aan politici en hun partijen. Wat is dat eigenlijk, polariseren? De verschillende definities kunnen worden samengevat als ‘het vormen of verscherpen van tegenstellingen tussen (groepen) mensen’. Zoals Joël De Ceulaer al vaker aangaf, is polarisatie helemaal geen negatief begrip, hoewel het er wel steevast voor versleten wordt en zo gehanteerd. Polarisatie verduidelijkt de verschillende meningen, en dan vooral de verschillen ertussen. Het voedt het debat waardoor de verschillende meningen meer beargumenteerd en onderbouwd worden of bekritiseerd en afgebroken worden. En uiteindelijk doet het de mensen kiezen. Een democratisch feest dus!

Polarisatie als zwakte

Polarisatie ontstaat uit een debat over een thema. Hoe belangrijker en ingrijpender een thema voor een persoon of groep is, hoe groter de kans dat meningsverschillen tot een conflict zullen leiden. Hoe groter ook de kans dat de belangrijkste tegengestelde meningen centraal komen te staan. Deze tegengestelde meningen vergaren dan aanhang, waardoor de minder conflicterende meningen stilletjes uit het debat verdwijnen. Mensen steunen de gecentraliseerde mening die het dichtst aanleunt bij de eigen mening, ook al wijkt die er soms aanzienlijk vanaf.

Waarom dit laatste gebeurt weet ik niet. Omdat mensen zich in groep sterker voelen? Omdat men zo meer kans acht om tot een oplossing te komen die het meest aanleunt bij de eigen mening? Of eerder omdat men zo het meeste de mogelijkheid vermijdt dat de mening die het meeste afwijkt van de eigen mening het haalt? Of omdat de groep waartoe men zichzelf rekent die specifieke mening lijkt te steunen? Hoogst waarschijnlijk een combinatie van meerdere factoren.

Polarisatie als instrument

Polarisatie kan de democratische feestpret in sommige gevallen ook flink vergallen. Uit de alinea hierboven leren we twee zaken: polarisatie is het gevolg van een debat, en mensen vervoegen de polarisatie door de eigen minder gepolariseerde mening (deels) te verlaten. Daarop kan natuurlijk worden ingespeeld. Men kan bewust inspelen op thema’s die tot meer polarisatie leiden, en men kan gebruik — of eerder misbruik — maken van de zwakte van de eigen meningsvorming en -uiting.

Hierdoor vloeit de polarisatie niet organisch en automatisch voort uit het debat, maar wordt polarisatie een doel op zich. In dat geval is de kans reëel dat het debat niet meer correct verloopt, omdat in theorie een probleem niet herleid kan worden tot twee tegengestelde visies. Maar wanneer de eigen mening zeer scherp moet afsteken tegenover de andere mening, zal men het debat zodanig moeten manipuleren dat de haakse tegenstellingen kunnen worden geduid en verantwoord.

Instrumenten ter polarisatie

Meningen op scherp stellen om een debat zoveel als mogelijk te polariseren, is eenvoudiger dan een debat rationeel, correct en oplossingsgericht te voeren. Er zijn tig hulpmiddelen om tot polarisatie te komen. Belangrijk is wel dat de geloofwaardigheid voldoende groot blijft.

Eén van de beste en meest gebruikte instrumenten is ‘cherrypicking’. Men belicht enkel de argumenten die het eigen gelijk bewijzen, en voor de tegenstander doet men het omgekeerde.  Omdat deze argumenten vaak correct — of op z’n minst niet vals — zijn, behoudt men de geloofwaardigheid. Om optimaal van cherrypicking gebruik te kunnen maken, kan men het debat of het probleem best ‘versimpelen’. Hoe complexer een probleem, hoe makkelijker cherrypicking kan worden ontmaskerd. Tijdens deze simplificatie-oefening is het noodzaakelijk om het probleem vooral te schetsen in lijn met het streefdoel. Voorbeeld: Vrouw vindt haar man niet meer aantrekkelijk omdat hij 50kg zwaarder is geworden dan het moment van kennismaking en wil niet meer met hem vrijen. Ze ruziën er vaak over. Ze hebben jonge kinderen en de man wil het gezin niet uiteen rukken door weg te gaan. Uiteindelijk kan de man zijn lusten niet meer bedwingen en bedriegt hij haar in een zatte bui. De vrouw weet dit en wil nu scheiden.

Wanneer de vrouw het belangrijk vindt om zoveel als mogelijk steun te verzamelen, zal zij haar keuze waarschijnlijk enkel aan het bedrog wijten. Wanneer de man het ook belangrijk zou vinden om veel steun te krijgen, zal hij het gebrek aan affectie als enige oorzaak van het bedrog aanwijzen. Geen van beide zal het hele verhaal vertellen, want dan zal de steun gelijk ook wegvallen of op z’n minst verdeeld raken over alle standpunten. Belangrijk is weliswaar dat de man en/of vrouw bewust veel steun willen verzamelen, waardoor polarisatie an sich een doel wordt.

Polariserende kip of gepolariseerd ei?

Wat was er eerst? De bewuste polarisatie, of het debat? Meestal, om niet te zeggen altijd, ontstaat er eerst een debat. Hoe belangrijker het thema is, hoe intenser het debat woedt en hoe langer het aansleept. Dit geeft de vorming van een extremere polarisatie meer tijd om te groeien. Zo zullen de belangrijkste en vaak ook luidste meningen meer en meer steun krijgen en verdwijnt stelselmatig de grijzere opiniezone. Gaandeweg dit proces zal men die natuurlijke polarisatie uitbuiten en het debat manipuleren om de kampvorming te versterken. Vooral de meningen met het meeste steun zijn daar erg vatbaar voor. Vanaf dat moment is het feest van de democratie voorbij en heeft Joël De Ceulaer ongelijk.

Polarisatie leidt tot irrationaliteit

Het belangrijkst gevolg van een grote vorm van polarisatie is het verdwijnen van de nuance. Dit bleek al uit wat ik eerder aanhaalde. Samen met de nuance verdwijnt ook de ratio uit het debat. In deze fase — en daar verkeert de samenleving heel vaak in — heeft de polarisatie geleid tot de vorming van supportersgroepen. Net als in de voetbalsport kan men deze groepen niet veel rationaliteit, nuance en pragmatisme toedichten. Men heeft gekozen voor een groep en vooral: men heeft gekozen tégen een andere groep. Nu gaat het niet enkel nog om het gesimplificeerde en gemanipuleerde onderwerp van debat, maar ook om de groepsgeest, de loyauteit, het respect en… de groepsdruk.

Waar het nog om gaat en wat niet onbelangrijk is, is gezichtsverlies of eerder gezichtsbehoud. Het debat wordt in deze fase gewonnen of verloren. En verliezen staat gelijk met het toegeven van debatvervalsing, onwetendheid, manipulatie enzovoort. Voortschrijdend inzicht kan nog wel voorkomen, maar blijft binnenskamers. Wanneer in deze fase de tegengestelde groepen min of meer gelijk verdeeld zijn, is een overwinning of verlies uitgesloten en blijft iedereen steevast in de loopgraaf zitten. Een debat zonder einde, een probleem zonder oplossing.

Thema’s in handen van gepolariseerde groepen

Een ander probleem van deze groepsvorming is de moeilijkheid om thema’s te behandelen zonder dat deze polarisatie erop afstraalt en ze besmet. De grootste en breedste groepsvorming, wereldwijd, is de ‘links-rechts-tegenstelling’. In de politiek worden partijen eveneens volgens deze tweeledigheid ingedeeld. Binnen die verdeling gaat men zich subdiversifiëren met dezelfde principes van groepsvorming. Een succesvol thema aangehaald door een andere groep moet bijgevolg bestreden worden omwille van de bestaande polarisatie.

Om dit consequent toe te passen moet men op zoek naar argumenten die het tegendeel of minstens het ongelijk van de tegenpartij aantonen. Cherrypicking en simplificatie! En voor men het wel en goed beseft is er een nieuw onoplosbaar probleem gecreëerd. Klimaat en migratie zijn hier al enkele decennia de belangrijkste voorbeelden van. Ook het debat over ons economisch systeem verkeert vaak in deze toestand.

Een gepolariseerde kiezersmarkt

In dit voorlaatste stukje wordt de cirkel gesloten of beter nog: vicieus. Politieke partijen die quasi allemaal getroffen zijn (de ene wat meer dan de andere) door deze polarisatie dienen naar de kiezer te stappen om verkozen te geraken. De bestaansreden van een politieke partij komt voort uit een idee, een wereldbeeld, een frustratie, een ideaal en wordt vertaald in een politiek engagement. Deze ideologie zal men dan zo overtuigend als mogelijk moeten ‘verkopen’ in ruil voor stemmen.

Het probleem is dat die politieke partijen ondertussen een hele harem aan supporters hebben verworven en niet kwijt willen spelen. Die supporters moeten dus bediend worden met idealen die bij hen passen. Dit zorgt ervoor dat de partijen geen ideologie meer verkopen, maar eerder stemmen kopen op de kiezersmarkt. Dit is de fase waarbij een polarisatie simpelweg wordt gecreëerd om de supporters aan zich te binden en om zoveel mogelijk nieuwe supporters te mogen verwelkomen. Hiervoor rekent men tevens erg op het apostelgedrag van de eigen supportersclan. Een stevige vaste kern, waartussen zich ook de hooligans bevinden, is daarbij een must.

Opportunistisch niet-polariserend

De kans is nogal beperkt, maar wanneer een politicus van Open VLD of CD&V dit stukje leest, zou die zich wel eens gesterkt kunnen voelen dat dit niet over zijn of haar partij gaat. Deels klopt dat. Het zijn inderdaad twee partijen die zich weinig schuldig maken aan het bewust polariseren van thema’s of debatten zoals hierboven beschreven. Toch hoeven zij zich zeker niet op de borst te kloppen. Bij CD&V meer dan bij Open VLD is niet het rationeel en correct voeren en voeden van debatten de achterliggende reden van deze conflictvermijdende omgang. Het is veeleer een bewuste strategie om op elk ogenblik deel te kunnen nemen aan de macht. Deze partijen zijn als het ware meningloos en kunnen daardoor hun kar aan elke winnende mening haken. De teloorgans van hun partijen bewijst dat strategische polarisatie nog beter is dan machtsgeorienteerde opinievorming.

Het uitgepolariseerde evenwicht

Organisaties en bij uitstek het politieke bestel mogen van mij op het volgende partijbestuur eens kijken in hoeverre hun programma’s en hun communicatie nog passen bij de bestaansreden van hun beweging. Het is een utopie, dat weet ik wel, maar daarna zouden ze een congres moeten organiseren om aan hun leden duidelijk te maken dat ze uit koers zijn. Dat ze gaandeweg een andere richting zijn uitgevaren geleid door de wind die in de zeilen zat.

Het opzet van zo’n congres mag in geen geval zijn het maximale behoud van de leden. Neen, ongeacht wat de leden denken, zeggen of beslissen, moet het de bedoeling zijn om het roer terug in de richting van het oorspronkelijke partij-ideaal te sturen.

En de mensen…die mogen ’s avonds eens in de spiegel kijken en zich afvragen of ze steeds achter hun mening staan en met respect en ratio luisteren naar andermans mening. Zijn ze irrationele supporters of zelfbewuste kiezers?