Crisis, chaos, ophef in het Verenigd Koninkrijk. Sinds de Brexit kan men alleen nog maar in Marmite-termen spreken over Engeland: you hate it or you love it. Marmite is een geliefkoosd, of gehaat, het hangt ervan af wie je treft, broodsmeersel bij de Engelsen. De coronacrisis versterkte het beeld dat Engeland vooral gesloten is. Maar is de sleutel zoals in het kinderliedje gebroken, dat vroeg ik me af. Daarom nam ik contact op met schrijver en dichter Benno Barnard, bewoner van het zelfverklaarde Jeruzalem aan de Noordzee en tot in het diepste van zijn ziel een Engelsman.

‘Een onvoorstelbaar verwende bende snotneuzen’

We beginnen over de tekorten in het koninkrijk, de lege winkelrekken en benzinepompen. Mijn stuk Engeland heet East-Sussex, waar ik nog nooit een leeg winkelrek heb gezien. Ik heb een keer vijf minuten moeten wachten voor ik kon tanken. Helaas is dat probleem opgelost. Het zou geweldig zijn als niemand meer benzine had, behalve dokters en leveranciers en mensen die Latijn kennen. Dan werd het eindelijk stil en kon ik mij te paard verplaatsen. Ik formuleer dit enigszins ironisch, maar ik meen het als ik zeg dat privé-autobezit als een soort mensenrecht een van onze grootste historische vergissingen is.’ Of het probleem gedramatiseerd wordt?

‘Natuurlijk’, antwoordt Benno resoluut. ‘Is het je nooit opgevallen wat een onvoorstelbaar verwende bende snotneuzen we zijn?’ Nu hij het over verwende snotneuzen heeft, wil ik weten of er in zijn omgeving iets van die schrik voor ‘no turkey for Christmas’ te merken is. ‘Niets. Vorig jaar kochten we een liefdevol behandeld beest, waarmee voor de slacht gebeden was, heel terecht, want het geeft toch maar zijn leven voor je. Maar die kalkoen kostte wel zestig pond. We overwegen nu een gans, al was het maar om in een nabootsing van Dickens te figureren.’

‘Quod non. Dat is gelul in het Latijn.’

De aardgascrisis is volgens Barnard wel een probleem. ‘Zij het geen specifiek Brits. We hebben de Aga dan ook nog niet aangestoken. Gelukkig hebben we nog een grote houtvoorraad voor in de manshoge haard met de bankjes aan weerszij.’ Dan passeert Insulat e Britain even de revue. ‘De gangbare mening is dat je een halvegare fanaticus moet zijn om je aan een bus of het wegdek vast te lijmen en zo krankzinnige files te veroorzaken. Zelfs mijn knalgroene vriend Dave is kwaad op dat volkje, dat alleen maar afkeer van groene plannen kweekt.’ Heeft hij het gevoel dat het de Britse regering menens is met de aanpak van de klimaatopwarming? ‘Natuurlijk. Je krijgt om maar iets te noemen vijfduizend pond als je je gasboiler laat vervangen door een warmtepomp. Er bestaat een bespottelijke vertekening van het Tory-programma en aangezien ze bij De Morgen voornamelijk The Guardian lezen denken ze echt dat de classicus Boris Johnson een Britse Trump is.

Quod non. Dat is “gelul” in het Latijn. Hij is buitengewoon intelligent en geestig. Die geestigheid is van de Eton- en Oxford-soort, wat continentalen niet altijd begrijpen. Wonderbaarlijk is dat de arbeidersklasse hem ook geestig vindt. Je kunt hem op een aantal punten bekritiseren, bijvoorbeeld over de aanpak van de pandemie, maar Corbyn had het niet anders aangepakt, denk ik zo – de regering volgde gewoon de wetenschappelijke adviezen. Maar Boris doet het beter dan Theresa May, onder meer door het electoraat van Jan met de pet – of zonder pet tegenwoordig – een gevoel van eigenwaarde terug te geven. Wat ik als partijloze nieuwe Brit Boris kwalijk neem is het decorumverlies van een man die met zijn zeventiende minnares in Downing Street is gaan wonen. Inmiddels is hij met haar getrouwd, maar een voorbeeld van elegant leiderschap is het niet.’

Hij verliest gedurende het gesprek even zijn bewonderenswaardige kalmte. De tegenwoordig heersende perceptie over Engeland van heel wat continentalen stoort hem mateloos. ‘Ja, ik erger me gek aan alle verpletterende onzin die ik in continentale kranten lees. De linkse De Morgen stelt het voor alsof de Europese Unie een nobel humaan instituut zou zijn, in plaats van een neoliberale vrijhandelsorganisatie, die in haar vrije tijd gaarne moraliseert.

Brexit betekent dat er tenminste één land is dat de overwinning op Napoleon nog erkent. Er zitten wel praktische bezwaren aan vast, maar in opgemelde krant las ik een kop over de Britse jeugd: “Ik heb het gehad met de haat van onze ouders: jonge Britten zijn wanhopig na de Brexit”. Dat stuk ging over tienerzwangerschap en drugsgebruik in Schotland, waar de nationalisten van de SNP het hele land verzieken, en over Noord-Ierse kinderen die niet begrepen waarom hun protestantse ouders nog altijd de rooms-katholieken haatten. Met Brexit had het allemaal niets te maken, maar Brexit is een soort magisch woord geworden: je moet het gebruiken zodra het over Groot-Brittannië gaat, net zoals je blanke of neger niet meer mag gebruiken.’

‘Het debat is vuiler geworden’

Daarmee is het woord Brexit gevallen. Leeft die Brexit nog als politiek thema? Of is dat nu gewoon een gedane zaak? ‘De meeste mensen – ook vertrekkers – willen er niets meer over horen. Voorbij, voorbij, let’s bugger on, zoals de oude Winston zei. Alleen uit de bubbel geheten Londen ontsnapt nog gebakken lucht. Daar heerst een angstaanjagende eenvormigheid van denken onder de beter gesitueerden, die flirten met een bepaald politiek systeem dat miljoenen mensen heeft vermoord. En ze zijn heel erg tegen de Brexit. Ze menen blijkbaar dat de EU het best haalbare marxisme is.’

Toch is het Verenigd Koninkrijk volgens Benno Barnard wel degelijk veranderd, maar dat ligt niet aan de Brexit, vertelt hij: ‘Het is sterk veranderd sinds mijn kindertijd, zowel ten goede als ten kwade. Als niet-Europeaan of niet-heteroseksueel ben je heel wat beter af dan een half leven geleden. Anderzijds is asociaal gedrag met het verdampen van traditionele omgangsvormen zijn eigen pandemie geworden. Er was vroeger een soort algemene “ethische” christelijkheid, lees Somerset Maugham (auteur van onder meer Of Human Bondage, nvdr.) bijvoorbeeld; er was een via de pet en het besef van “arm maar proper” uitgedrukt zelfbesef van de arbeidersklasse – maar dat is allemaal weg. Op mijn platteland merk ik er weinig van, maar ik weet dat in de steden de agressie soms ziekelijk is, met het messentrekken als extreemste vorm. Ik ben dol op de Engelsen, maar volgens mijn opvatting van het strafrecht moet naar schatting de halve bevolking worden opgehangen (lacht).’

‘En de invloed van de Brexit?’, dring ik als halfslachtige continentaal aan. ‘In elk geval is sinds de Brexit het hele debat vuiler geworden, ook tussen beschaafde mensen. Een Labour-politica vond het onlangs blijkbaar normaal om de premier voor “scum”, tuig uit te maken. Dat is minder verbazingwekkend als je weet dat bij congressen van de Conservatieven extreme activisten aan de ingang naar Tories staan te spugen en schelden, waarbij “Tory scum” een populaire kreet is. Heel vreemd, en des te vreemder omdat de doorsnee arbeider tegenwoordig niets meer van Labour wil weten, want de arbeider wil gewoon onbekommerd patriottisch zijn en heeft het schijt aan mensen die maar niet kunnen beslissen tot welk geslacht ze behoren. Dat laatste misschien ten onrechte, maar Labour is zo dom bij gebrek aan revolutie al dergelijke kwesties op te blazen en zijn traditionele electoraat te beschuldigen van racisme, transfobie en noem maar op.’

Zijn betoog doet ons bij Sir David Amess belanden, de vermoorde conservatieve parlementair. ‘Eerst werd de arme Jo Cox vermoord door een fascist; nu David Amess door een moslimextremist. Hoewel Amess pro-Brexit was, denk ik niet dat die voorkeur enige rol heeft gespeeld. Maar als je de andere partij voor tuig mag uitmaken, als extremisten feestvieren wanneer Thatcher overlijdt, moet je niet verbaasd zijn als er iemand een mes pakt – zij het dat deze Somalische meneer waarschijnlijk door iets anders dan het politieke debat is opgezweept. Overigens maak ik van de gelegenheid graag gebruik om te verklaren dat democratisch socialisme en fatsoenlijk conservatisme niets met extremisme te maken hebben, maar er juist een dam tegen vormen.’

Schuldgevoel bij een kopje thee

Sinds enige tijd is het Britse debat ook in de greep gekomen van een Amerikaans aandoende ‘culture war’. ‘Iedereen die lezen kan wordt daarmee geconfronteerd. Het is in de Angelsaksische landen mede zo sterk door de puriteinse traditie – een humorlooshed die haaks staat op de grappigste humor ter wereld. Ik ken menig intellectueel in dit land en niemand boven de twintig neemt het serieus. Maar er bestaat wel een soort maatschappelijke metastase van. Zo zou je als marsmannetje uit de reclame op de commerciële tv kunnen opmaken dat ongeveer de helft van de bevolking zwart is.

Het kan me niet schelen, maar in werkelijkheid is maar 5% van de Britten van Afrikaanse herkomst. Ander voorbeeld. Bij het recente partijcongres van Labour verklaarde Keir Starmer dat het onfatsoenlijk was om te zeggen dat mensen met een cervix per definitie vrouwen zijn. Maar transmannen met een baarmoederhals blijven, helaas, aan de binnenkant vrouwen. Als je je als man werkelijk vrouw voelt moet dat pijnlijk zijn, maar het is niet anders. Een vreemde paradox trouwens, dat zoveel mensen die zich – geheel terecht – grote zorgen maken om de natuur, per se een biologisch feit willen loochenen.’

Ik peil ten slotte naar zijn reactie op de heersende Winston Churchill-traditie: was-ie nu een held of een slechterik? ‘Mijn reactie lijkt me nogal voorspelbaar. Alleen een onbelezen kletskous die uitsluitend in de actualiteit leeft is zo onwetend om te vinden dat de moraliteit van het heden als maatstaf van het verleden moet worden gebruikt. Ja, Churchill koesterde de opvatting dat het blanke ras superieur was. Hij koesterde ook de opvatting dat de democratie superieur was aan het nazisme. Voor het eerste verdient hij geen standbeeld, voor het tweede wel. Het wel-standbeeld bekladden omdat het niet-standbeeld niet bestaat slaat nergens op.

Analoog daaraan: het gepreek van de National Trust. Wat een onzin om te proberen vriendelijke gepensioneerde echtparen die een kopje thee willen drinken na bezichtiging van een mooi huis een schuldgevoel aan te praten omdat die bakstenen, raamkozijnen, schilderijen en meubelstukken zijn gefinancierd met een suikerrietplantage in Jamaica. Ten eerste weten die echtparen dat zelf ook wel, ten tweede gaan we toch ook niet de naburige etnische groep in Ghana, die die slaven verkocht aan de Britten, nu bestraffend toespreken? Ik wijs er overigens even op dat het vermaledijde Britse Rijk na de afschaffing van de slavernij in zijn koloniën de onderlinge slavernij van de inlandse volkeren bestreed, in Nigeria nog in de jaren veertig, toen de Britse premier Winston heette…’

National Trust

Thee en schuldgevoel: Engeland sinds de Brexit

Schijn en verlangen