Wie was Atatürk? Mustafa Kemal (1881-1938) werd geboren in een Turkssprekende familie in het Griekse Thessaloniki. Vanaf 1934 liet hij zich Atatürk (vader van alle Turken) noemen. Zijn portret ziet men nog steeds in alle Turkse overheidsgebouwen en zijn handtekening prijkt op auto’s, T-shirts en op lichamen — als tatoeage. We spraken over deze intrigerende historische figuur met historicus Maurice Becker.

Sta-in-de-weg

Mustafa Kemal Atatürk was een atheïst, lezen we. Was zijn relatie met de islam louter politiek?
‘Dat Mustafa Kemal Atatürk een atheïst was, valt ten zeerste te betwijfelen. Misschien is het beter om hem als een (pragmatische) agnost af te schilderen. Als geboren moslim nam hij het echter niet zo nauw met de regels van de islam. Zo was hij een stevige drinker en is hij ook als alcoholist overleden.’

‘Wat Mustafa Kemal bijzonder dwars zat, was dat de islam met name door de (decadente) Osmaanse sultans — zoals Abdülhamit II — was misbruikt. Bovendien beschouwde hij de islam als een sta-in-de-weg voor de verdere intellectuele ontwikkeling van zijn land dat de laatste eeuwen zo’n afstand op het westen (Europa) had opgelopen. Dit alles betekende niet dat hij daarmee meer waardering had voor het christendom (of het jodendom).’

‘Ook al had Mustafa Kemal kritiek op zijn eigen geloof — verfoeide het enigszins — toch was het de religie waarmee hij was grootgebracht. Het had zijn leven zodanig beïnvloed als de ware godsdienst, of anders gezegd als de beste religie ten opzichte van de andere religies.’

Idolatrie

Hoe komt het dat kritiek op Atatürk in het huidige, door de politieke islam gedomineerde Turkije, nog steeds ongewenst en zelfs onmogelijk is?
‘Atatürk is niet alleen de grondlegger van Turkije die moderniseringen heeft doorgevoerd. Hij was ook de leider van de Turkse nationalisten. Zij hebben er na de Eerste Wereldoorlog voor gezorgd dat het land bevrijd werd van de bezetting door de geallieerden. Daar kwam nog eens bij dat ze de gehate Grieken hadden verslagen door ze letterlijk de zee in te drijven. De Grieken hadden zich tijdens de Balkanoorlogen grote delen van het land toegeëigend. Tussen 1919 en 1922 wilden ze nog meer gebied annexeren. Als leider van de nationalisten kon Atatürk de machtigste man van het land worden.’

‘Vanaf 1926 verschenen de eerste standbeelden van Atatürk in Turkije. Die staan er nog steeds. De idolatrie rondom Atatürk werd vanaf 1950 alleen nog maar heviger. Het bleek namelijk een probaat politiek instrument, spreken in naam van de grondlegger van Turkije.’

‘In het huidige Turkije wordt er ook selectief met de persoon van Atatürk omgegaan. Hij wordt dan ook niet neergezet als de politieke leider die het Latijnse alfabet introduceerde om een betrekkelijk makkelijk schrift in te voeren in de strijd tegen analfabetisme. Wel is hij de gazi (militair islamitische leider) die vocht tegen de christenen die het land wilden onderwerpen: Italianen, Russen, Fransen, Britten en Grieken.’

Een despotische figuur

Uit je biografie blijken de talrijke tegenstrijdigheden en zelfs ongerijmdheden in het politieke parcours van Atatürk. Hoe is het mogelijk dat hij zich staande heeft kunnen houden?
‘Atatürk was in de eerste plaats een despotische figuur. Hij slaagde er ook in om in de politieke arena een sfeer van angst te creëren. Zo werd de nationale vergadering van het Turkije gedomineerd door jaknikkers. Kritiek op zijn beleid duldde hij niet. Trouwe medestanders konden van de één op de andere dag door hem aan de kant worden gezet. Dit betekende niet dat zij dit met de dood moesten bekopen.’

‘Bovendien was hij zich ervan bewust dat zijn moderniseringen veel weerstand opriepen bij een groot deel van de bevolking. Hij trad hard op tegen mogelijke tegenstanders. Zijn verdediging? Dat reactionairen de vooruitgang van Turkije in gevaar brachten. Tribunalen werden dan ook opgezet om tegenstanders te berechten. Daarbij werd ook de doodstraf uitgesproken.

‘Als president heeft Atatürk nooit een bezoek gebracht aan het buitenland. Klaarblijkelijk was hij bang om in zijn afwezigheid afgezet te worden. Toch kan je Turkije helemaal niet vergelijken met totalitaire staten als nazi-Duitsland of de Sovjet-Unie onder Stalin. Tijdens de laatste jaren van Atatürks leven hield hij zich nog amper bezig met het bestuur van zijn land: dat liet hij aan anderen over. Maar dat betekende niet dat hij daarmee politiek buitenspel stond. Tot aan zijn dood in november 1938 bleef hij de absolute leider van zijn land.’

Homeros,… geboren in Smyrna

Hoort Turkije historisch, cultureel en politiek wel bij Europa?
‘Daar is geen eenduidig antwoord op. Het hangt er ook van af aan wie je het vraagt. Het antwoord van een islamitisch georiënteerde Turk zal heel anders zijn dan dat van een Turk die gelooft dat zijn of haar land deel uitmaakt van de westerse wereld. Cultureel-historisch is het moeilijk om Turkije te duiden. Wat nu Turkije is, maakte ooit deel ooit van de hellenistische wereld. Volgens sommige historici is Homeros geboren in Smyrna, het huidige İzmir. Turkije dus. Efeze, een belangrijke stad uit de oudheid, ligt in het huidige Turkije en maakt deel uit van de klassieke beschaving. Zo zijn er tal van voorbeelden.’

‘In 1453 veroveren de Osmanen Constantinopel. Daarmee komt er een definitief einde aan het Byzantijnse Rijk. Sommige historici zien in het Osmaanse rijk een voortzetting van het Byzantijnse Rijk, maar dan met een sultan in plaats van de keizer. Vergeet ook niet dat de sultan als kalief ook leider is van de islamitische wereld. De verlichting is als Europese cultureel-filosofische en intellectuele stroming nooit doorgedrongen tot het Osmaanse rijk.’

‘Atatürks blik op het westen kwam niet uit bewondering voor het Europese intellectualisme. Maar hij was er zich van bewust dat zijn land een achterstand had opgelopen ten opzichte van Europa. Turkije, meende Atatürk, moest meegaan in de vaart der volkeren, wilde het in de toekomst overleven.’

‘Het merendeel van de Turkse gastarbeiders dat naar Europa is gekomen, heeft zich nooit Europeaan gevoeld. Ze voelen zich bovendien tegenwoordig aangetrokken door de anti-Europese retoriek van Erdoğan’

Malafide politici

Waar ligt het fundamentele verschil tussen Atatürk en Erdogan?
‘In de eerste plaats leefde Atatürk (1881-1938) in een volstrekt andere tijd dan Erdoğan (°1954). Het Osmaanse rijk bestond na de Eerste Wereldoorlog niet meer. De republiek Turkije die in 1923 tot stand was gekomen, moest zien te overleven, vooral in economisch opzicht. Daar kwam bij dat er in de jaren 30 al voortekenen waren van een nieuwe wereldbrand. Turkije wilde er alles aan doen om buiten een internationaal conflict te blijven.’

‘Erdoğan kon aan de macht komen omdat eind jaren 90 de Turkse kiezer het vertrouwen in de politiek en de democratie volledig was kwijtgeraakt. Het land werd geteisterd door een enorme economische crisis. Malafide politici die het al vanaf de jaren 60 voor het zeggen hadden — en de nodige militaire staatsgrepen hadden overleefd — domineerden de landelijke politiek.’

‘Aanvankelijk presenteerde Erdoğan zich als leider van een gematigde islamitische partij, de AKP. Daardoor kon hij rekenen op sympathie uit zowel binnen- als buitenland. Economisch had Turkije ook de wind mee en Erdoğan hield de bevolking voor dat een Europees lidmaatschap een kwestie van tijd was. Uiteraard werden de economische successen van Turkije toegeschreven aan het beleid van Erdoğan.’

‘Maar na verloop van tijd begon Erdoğan steeds meer megalomane trekken te vertonen. Hij kon door zijn optreden op minder sympathie rekenen van EU-landen. Met als gevolg dat de Europese Unie er meer en meer van langs kreeg van Erdoğan. Daarmee speelde hij in op het anti-Europese sentiment van Turken in eigen land én in het buitenland. Hij maakte daarbij gebruik van het imago van Atatürk (de Gazi): Erdoğan presenteerde zich als Atatürks opvolger die tegen christenen vecht.’

Geen historische waardering

Moet Turkije best terug naar het concept van Atatürk? Of moet het er zich integendeel van bevrijden?
‘Vraag is: wat was het concept Mustafa Kemal Atatürk precies? Is Atatürk niet een overschatte figuur uit de wereldgeschiedenis? Is de mythe rondom zijn persoon niet juist door zijn opvolgers gecreëerd? Sommige hervormingen onder zijn leiding — zoals het verbod op polygamie — werden niet nageleefd door de (plattelands)bevolking. Historisch gezien is İsmet İnönü, Atatürks opvolger, misschien wel een veel belangrijker figuur. Maar als opvolger van de grondlegger van Turkije bleef hij altijd in Atatürks schaduw.’

‘İnönü was het hoofd van de Turkse delegatie tijdens de conferentie van Lausanne. Hij slaagde erin het voor Turkije zeer ongunstige Verdrag van Sèvres uit 1920 (het vredesverdrag met de geallieerden aan het einde van de Eerste Wereldoorlog, nvdr) ongedaan te maken. Turkije kreeg vervolgens internationale erkenning en de republiek was geboren.’

‘Wanneer Atatürk in november 1938 overlijdt, is het voor de Turkse regering van het grootste belang om niet in een internationaal conflict te verzeilen. Turkije was tegen wil en dank economisch aan nazi-Duitsland gebonden. Duitsland verwacht dan ook militaire steun bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Die steun kwam er niet. Maar dat betekent niet automatisch dat Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie daarmee een bondgenoot in de schoot krijgen geworpen.’

‘Pas in februari 1945 verklaart Turkije de oorlog aan nazi-Duitsland. Zo gaat het land deel uitmaken van de westerse geallieerden. Daardoor komt Turkije in aanmerking voor de Marshallhulp. In 1952 sluiten ze aan bij de NAVO. İsmet İnönü zit dan al twee in de oppositie. Maar de regering van het moment zet in feite zijn buitenlandse politiek verder. Toch krijgt İnönü geen historische waardering van Erdoğan. Die zet İnönü bij voorkeur neer als een bekrompen neutralist. Een politiek leider die geen “man van het volk” was.’

Maurice Becker, Atatürk en Turkije’s weg naar Europa.
Lees ook De terugkeer van de Sultan van Doorbraak-medewerker Dirk Rochtus, uiteraard verkrijgbaar in de online boekhandel van Doorbraak.

Osmanen

De bloeiperiode van het fascinerende Italië

Maurice Becker: ‘Atatürk was in de eerste plaats een despotische figuur’