Oorspronkelijk dacht men het Nederlandse Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie ergens in de jaren 1960 te kunnen ontbinden. Het liep echter anders uit. Een leerrijke verjaardagsbundel leert ons meer hierover.

Loe de Jong

Op 8 mei 1945, slechts drie dagen na de bevrijding, begon het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD, later NIOD) onder leiding van Loe de Jong met zijn werkzaamheden. Het instituut was al snel bepalend voor het Nederlandse geschiedbeeld van de Tweede Wereldoorlog.

De meest vooraanstaande collaborateurs en Duitse bezetters werden in hun cellen door medewerkers van het RIOD opgezocht en uitvoerig ondervraagd. Hierdoor kwam het instituut in het bezit van een reeks kostbare historische getuigenissen.

Albert de Jonghe

In België zag een gelijkaardig instituut pas meer dan twintig jaar later het levenslicht. Veel te laat dus om nog collaborateurs, met de feiten fris in het geheugen, te ondervragen. In 1967 werd op aandringen van een aantal vaderlandlievende verenigingen of zeg maar weerstandskringen het Navorsings- en Studiecentrum voor de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog (thans SOMA) opgericht. En dan nog.

Tijdens de eerste decennia werd de raad van beheer en directie gedomineerd door gewezen weerstanders en belgicistische professoren. Historici die ernstig werk wilden leveren, werd systematisch het leven zuur gemaakt. Men leze er maar eens de herinneringen van dr. Albert de Jonghe op na, de latere auteur van Hitler en het politieke lot van België.

Maar laten we nu terugkeren naar het boek dat we momenteel onder handen nemen.

Een 29-delige reeks

De eerste taak van het RIOD was het verzamelen van bronnenmateriaal over de bezetting. Het resultaat is thans een rijke collectie aan overheidsdocumenten, dagboeken, foto’s, kaarten, kranten, publicaties en brieven over de Tweede Wereldoorlog in Nederland, Europa en voormalig Nederlands-Indië. Ook ik kon een paar maal gebruik maken van deze rijke archivalia, toen ik op zoek was naar materiaal over Rob van Genechten (Vlaams activist en Nederlands collaborateur) over wie ik later een biografisch opstel pleegde. Ik was vooral aangenaam getroffen door de vriendelijkheid en deskundigheid van het dienstdoende personeel.

Onder leiding van de vermaarde historicus Loe de Jong werd geschiedenis geschreven met als ultiem hoogtepunt Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dat ten slotte zou uitgroeien tot een reeks van zo maar eventjes 29 boekdelen.

Srebrenica

In 2010 fuseerde het NIOD met het Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies onder de nieuwe naam NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Sindsdien heeft het onderzoeksterrein zich ook verbreed naar brandhaarden als Srebrenica en Syrië.

In de voorliggende bundel is een serie bijdragen verzameld die de rijke geschiedenis van het NIOD belichten. De lezer mag niet denken dat hij nu alles zal te weten komen over de interne keuken van het centrum. Helemaal niet! Alles artikels zijn van de hand van onderzoekers die aan het instituut verbonden zijn. Stukken handelen bijvoorbeeld over de geschiedenis van de Indische afdeling, het proces Fiebig, Demjanjuk, de discussie over de Erelijst van Gevallenen en geschiedschrijving in opdracht.

Hieruit blijkt dat de toekomst van het NIOD als onderzoeks- en expertisecentrum nog voor lange tijd verzekerd is.

Mooi uitgegeven boek met een aparte katern illustraties.

SOMA

Nederlands oorlogsinstituut: een 75ste verjaardag

Collaboratie zonder collaborateurs?