In het kader van de Brexit beschreven we bij Doorbraak al hoe een terugtrekkingsprocedure uit de Europese Unie (EU) in zijn werk gaat. Gezien de huidige mondiale crisissen, en dan vooral de oorlog in Oekraïne, is het van belang om ook de toetredingsprocedure tot de Unie grondig te bespreken. Deze is immers allesbehalve evident, maar speelt wel een grote rol in de internationale verhoudingen.

Oekraïne diende een aanvraag in om via een ‘spoedprocedure’ lid te worden van de Europese Unie. Dergelijke spoedprocedure bestaat echter niet. Lid worden van de EU kan enkel via een lange, procedurele en politieke weg. Er zijn landen, die al jaren wachten om lid van de Unie te worden. Denk bijvoorbeeld aan Turkije dat al sinds 1987 in de wachtrij staat.

Huidige Unie

De Europese Unie bestaat vandaag uit 27 lidstaten. Sinds het ontstaan van de Unie vonden verschillende uitbreidingen plaats. Die uitbreidingen – de zogeheten enlargements – resulteerden in politieke beslissingen in verband met de Europese integratie en talloze procedurele vereisten.

Daarnaast moet men rekening houden met de veranderende geopolitieke verhoudingen over de gehele wereld. Aan het einde van de Koude Oorlog en na de val van de Berlijnse Muur in 1989 werd het al snel duidelijk dat verschillende leden van de voormalige Sovjetunie toegang zouden zoeken tot de Europese Unie. Dat vermoeden werd tot op de dag van vandaag gerealiseerd in de praktijk.

Hoe?

De toetredingsprocedure werd vastgelegd in artikel 49 van the Treaty on European Union (TEU). Dat artikel is bedoeld voor ‘any European state’. Wat daarmee precies bedoeld wordt is niet terug te vinden in de Europese verdragen. In dat geval is een unaniem akkoord tussen de lidstaten van de Europese Unie vereist.

Wat wel zeker is, is dat de staat de fundamentele waarden, vastgelegd in artikel 2 TEU, moet respecteren. Daarnaast moeten de zogeheten ‘conditions of eligibility’ in rekening gebracht worden.

Conditions of eligibility

Men bedoelt met de conditions of eligibility de voorwaarden die door de European Council werden bepaald om de toekomstige relatie tussen de Unie en de voormalige staten van de Sovjetunie vast te leggen. Als richtlijn gebruikt men de zogeheten ‘Copenhagen-criteria’.

Daarmee verwijst de European Council naar drie componenten:

Een economische component: er moet sprake zijn van een functionerende markt en voldoende capaciteit om om te gaan met de concurrerende marktkrachten in de Unie.

Een politieke component: er moet stabiliteit zijn van bepaalde instituties die belangrijke waarden en normen garanderen. Denk aan democratie, mensenrechten, bescherming van minderheden en de rechtsstaat.

Een structurele component: de capaciteit om de verplichtingen die bij het lidmaatschap van de Unie horen te dragen. Zo moet het toetredend land de gemeenschappelijke wet- en regelgeving overnemen en implementeren. Daarnaast moeten de Europese doelstellingen bevorderd worden.

In 2016 voegde men nog een vierde component toe. Zo mag het toetredend land het functioneren van de Unie niet onder druk zetten.

Een start

De staat die wil toetreden moet dit aan de Raad (the Council) vragen, en zowel het Europese Parlement (the European Parliament) als de nationale parlementen moeten op de hoogte worden gebracht.

Vervolgens zal de Raad op unanieme wijze een besluit nemen. Dat gebeurt na het consulteren van de Commissie (the Commission) en met toestemming van het Europees Parlement. In praktijk heeft de Europese Raad (the European Council) een grote invloed. Let op: de Raad en de Europese Raad zijn twee verschillende organen binnen de Europese Raad. Om het echt moeilijk te maken bestaat er overigens nog een Raad van Europa, maar dat is een instelling die zich volledig buiten de Europese Unie bevindt.

Het is aan de Raad om te besluiten of de Unie onderhandelingen met oog op toetreding van het vragende land wil opstarten. De Raad baseert zich daarvoor op het advies van de Commissie.

Als de Raad besluit dat het onderhandelingen wil opstarten, geeft het een onderhandelingsmandaat op basis van een voorstel van de Commissie. Het vragend land wordt dan officieel een kandidaat (candidate country).

Finale toetreding

Pas na een positief besluit van de Raad, die met unanimiteit een beslissing neemt, kan een definitieve toetredingsovereenkomst gesloten worden (final accession agreement).

Die overeenkomst heeft dezelfde waarde als EU-verdragen. Het voegt de naam van de lidstaat toe in de tekst van de EU-verdragen. Bovendien maakt het de nodige aanpassingen opdat de staat kan toetreden tot de Europese Unie. Zo kan bijvoorbeeld de vereiste meerderheid voor richtlijnen binnen het Europees Parlement aangepast worden. Vaak worden ook overgangsperioden voorzien. Die laatsten maken de toetreding eenvoudiger.

Actuele situatie

In principe worden er geen specifieke tijdspannes voorzien waaraan het vragend land of de Unie zich dienen te houden om bijvoorbeeld onderhandelingen te voeren. Bovendien moet de Unie ook geen belofte op een positieve uitkomst geven aan de kandidaat.

De onderhandelingen hierboven vermeld zijn op dit moment gestart en bezig met vier landen van de westelijke Balkan: Montenegro, Servië, Albanië en Noord-Macedonië. Met Turkije werden onderhandelingen opgestart maar die zijn momenteel gestrand.

Daarnaast zijn er twee potentiële kandidaat-lidstaten: Bosnie en Herzegovina. De Europese Unie drukte haar steun uit via een zogeheten Stabilisatie- en Associatieovereenkomst (SAO) (‘Stabilisation and Association Agreement’) in 2015. Zo’n overeenkomst is één van de vele middelen die de EU gebruikt om nog voor de effectieve toetreding al hulp te bieden aan landen. Het is echter geen garantie voor het lidmaatschap.

De EU en Oekraïne sloten in juni 2014 een associatieovereenkomst (ook wel ‘associatieverdrag’ genoemd). Het verdrag zorgt voor verregaande politieke en economische samenwerking tussen de EU en Oekraïne. Het verdrag is op 1 september 2017 volledig in werking getreden.

Treaty on European Union

Geen spoedprocedure voor Oekraïne