Edi Clijsters publiceerde in het eerste nummer van de huidige jaargang (2021/1) van Wt: Tijdschrift over de geschiedenis van de Vlaamse beweging — hét wetenschappelijk tijdschrift over dat thema — een eerste deel van een drieluik over de (bewust?) vergeten geschiedenis van de Vlaamse Demokraten. Dat was een ‘sociaal-flamingantische verruiming’ van de Volksunie (VU) in de periode 1963-1965.

Clijsters is doctor in de politieke wetenschappen. Hij was in de jaren negentig adjunct-hoofdredacteur van De Morgen en in het eerste decennium van deze eeuw één van de eerste Vlaamse diplomaten van de Vlaamse regering in het buitenland (in Berlijn). Daarnaast is hij kernlid van Vlinks, medewerker van het maandblad Meervoud en schrijft hij ook in Doorbraak.

De kiemen van het uiteenvallen van de Volksunie

Clijsters heeft de episode van de Vlaamse Demokraten ingebed in de bredere context van de politieke geschiedenis van het naoorlogse België. De auteur situeert de voorgeschiedenis van het conflict binnen de drie traditionele breuklijnen in de naoorlogse politiek: de levensbeschouwelijke, de sociaal-economische en de communautaire.

De saga rond de Vlaamse Demokraten is een voorbode van de latere strubbelingen binnen de Volksunie tussen de traditionele radicaal-nationalisten en de meer progressieve vleugel. De episode van de frontvorming is ook exemplarisch voor de latere (extreem)rechtse afscheuring (na het Egmontpact in 1977-1978), die leidde tot het ontstaan van het Vlaams Blok. De geschiedenis van deze mislukte poging om de partij reeds in het midden van de jaren zestig te verbreden, helpt ook om de implosie van de Volksunie in 2001 beter te begrijpen.

Tot nog toe bleef de geschiedenis van deze mislukte Vlaamse frontvorming volkomen onderbelicht. Het was nauwelijks een voetnoot waard in de geschiedenis van de VU omdat er geen onderzoek over was gebeurd en omdat een aantal hoofdrolspelers er liever niet aan werden herinnerd. Het is de verdienste van Clijsters dat hij na jarenlang minutieus doorploegen van kranten, tijdschriften en archieven er met verve in geslaagd is de historiek van deze mislukte poging tot Vlaamse frontvorming uit de doeken te doen.

Stamboomnationalisme versus nieuwlichterij

De auteur schetst haarfijn de gevoeligheden in het Vlaams-nationalistische kamp: de ‘stamboomnationalisten’ die met lede ogen zien hoe nieuwlichters na de Marsen op Brussel (1961-1962), de betoging in Antwerpen (voor politieke en economische structuurhervormingen) en het debacle van Hertoginnedal (1963) de horizon van de Vlaams-nationale partij pogen te verruimen. Die partij, de in 1954 opgerichte Volksunie, ademde zeker de eerste tien jaar van haar bestaan nog de sfeer uit van het vooroorlogse Vlaams-nationalisme en van reminiscenties aan de collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog. De partijtop en voorzitter Frans Van der Elst waren weliswaar — in tegenstelling tot nationalistische partijen van het interbellum — democraten, maar zeker sociaal-economisch opteerde de VU nog steeds voor een corporatistisch geïnspireerde, zij het weinig geconcretiseerde maatschappijvisie.

Het was dan ook te begrijpen dat er vanuit de Volksunie met enig wantrouwen en ook wat frustratie gekeken werd naar de organisatoren van de succesvolle Marsen op Brussel en Antwerpen. Die waren er immers in geslaagd om een vrij breed draagvlak (niet alleen bij katholieken maar ook bij vrijzinnige socialisten en liberalen) te creëren voor een federalistisch programma. Binnen de Vlaamse beweging was men het minder eens over het programma van de betoging in Antwerpen, waarbij federalisme gekoppeld werd aan economische structuurhervormingen.

De grondwetsherziening van de rooms-rode regering Lefèvre-Spaak, waardoor de demografische Vlaamse meerderheid in België zou worden doorbroken, bleek het bindmiddel dat leidinggevende figuren uit de niet-partijpolitieke Vlaamse beweging en de Volksunie samenbracht. In het voorjaar van 1964 nam journalist Mark Grammens, die enkele weken later het links-flamingantisch weekblad De Nieuwe zou oprichten, het initiatief om beide groepen samen te brengen. Dat is een element dat tot op heden nauwelijks bekend was en onder de radar bleef. Grammens’ rol in de saga van de frontvorming mag niet geminimaliseerd worden.

Eerste fase van Vlaamse frontvorming: voorjaar 1964

Al vrij snel speelden persoonlijke gevoeligheden en tactische motieven een eerder remmende factor in de gesprekken tussen de Volksunie en de groep van Vlaamse bewegers. Binnen de Volksunie vond de groep van verruimers — van de term Vlaamse Demokraten was toen nog geen sprake — steun bij partijsecretaris Wim Jorissen en het Brusselse Kamerlid Daniël Deconinck. Maar de rechtervleugel binnen de partij en zeker de diehard nationalisten aangevoerd door het Oost-Vlaamse Kamerlid Leo Wouters, waren radicaal tegen de nieuwlichters die ’tornen aan de principes van het Vlaams-nationalisme’.

Antoon Roosens werd later zelfs afgeschilderd als een uiterst links sujet en een Cuba-gezinde, een aanhanger van Fidel Castro. Maar vooral Staf Verrept, die weliswaar een stamboomnationalist was en in de beginjaren mee aan de wieg stond van de VU, was voor partijvoorzitter Frans Van der Elst persona non grata. Meer zelfs, Van der Elst vond hem een renegaat die nu via de frontvorming op zoek ging naar een parlementszetel. Aanvankelijk keek Van der Elst nog de kat uit de boom, maar meer en meer sprak hij zich uit voor een formule waarbij verruimers zich louter als individu maar niet als groep konden aansluiten bij de Volksunie. Een brede Vlaamse frontvorming, laat staan een kartel tussen de Volksunie en de groep Vlaamse bewegers was voor de partijvoorzitter uit den boze.

Ook de rol van Maurits Coppieters in dit verhaal bleef tot op heden onderbelicht. Coppieters was, hoewel pas 45 jaar, uitgegroeid tot een éminence grise binnen de Vlaamse beweging en vooral binnen de Vlaamse Volksbeweging (VVB). Hij nam deel aan de eerste gesprekken tot frontvorming. Zonder ruggenspraak met Verrept en andere figuren uit de Vlaamse beweging, nam hij nadien een eigen initiatief. Iets later koos Coppieters eieren voor zijn geld en trad toe tot de Volksunie. Dat betekende, gezien de bekendheid en populariteit van Coppieters, de feitelijke doodsteek voor een Vlaamse frontvorming op nationaal vlak. De droom om overal in Vlaanderen een breed bondgenootschap te vormen tussen de VU en nieuwe mensen uit de Vlaamse beweging, werd voor een half jaar in de koelkast gestopt.

Feitelijke oprichting Vlaamse Demokraten

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van oktober 1964 behaalde Deconinck in Brussel stad een eclatant succes. De in Leuven afgestudeerde advocaat van West-Vlaamse origine werd met brio tot het eerste radicaal-Vlaamse gemeenteraadslid ooit in Brussel verkozen op een lijst ‘Brusselse Belangen’, die veel breder was dan een klassieke Vlaams-nationale lijst. Die overwinning blies de idee van frontvorming nieuw leven in, maar ditmaal bleef de poging wel beperkt tot de provincie Brabant .

Een en ander kristalliseerde zich in een manifest dat als grondslag zou dienen voor een electoraal bondgenootschap tussen de Volksunie en de initiatiefnemers, enkele leidinggevende figuren uit de Vlaamse beweging. Het ging concreet over Roosens en Verrept, die nu ook de steun kregen van Roger Bourgeois, die zijn ontslag gegeven had als arrondissementssecretaris van de Brusselse CVP en zich aansloot bij de groep die zich nu de Vlaamse Demokraten (VD) noemde. Dat manifest van de Vlaamse Demokraten beriep zich op de dynamiek van de Marsen en de nationale betoging in Antwerpen en pleitte ervoor om te strijden tegen de grendelgrondwet en te streven naar een federaal België met nieuwe maatschappelijke structuren.

Deconinck overspeelt zijn hand

Deconinck sprong op die trein en presenteerde samen met de Vlaamse Demokraten het manifest op een persconferentie. Daar kondigde hij ook aan dat in heel Vlaams-Brabant gezamenlijke ‘front’lijsten zouden ingediend worden. Bruno De Wever heeft het dus niet bij het rechte eind in zijn voorwoord in het laatste nummer van Wt waar hij stelt dat: ‘Gesterkt door deze ervaring richtte hij (bedoeld wordt Deconinck) met medestanders de Vlaamse Demokraten (VD) op als organisatie van sociaal-progressieve Vlaamsgezinden’. Deconinck was geen medestichter, hij werd evenmin lid van de VD; hij bleef Kamerlid voor de VU. Na de smadelijke verkiezingsnederlaag (in mei 1965) van de dissidente lijst van het Vlaamse Front van Demokraten stapte hij onmiddellijk uit de partijpolitiek en liet de VD verweesd achter.

Het was duidelijk dat Deconinck té hard van stapel was gelopen en voor zijn beurt had gesproken. Hij werd teruggefloten door het hoofdbestuur van de VU en ook in zijn eigen arrondissement had hij de latente maar sterke weerstand tegen zijn persoon, zijn ideeën en zijn aanpak schromelijk onderschat. Het resultaat was dat Deconinck zijn krediet verloor binnen de partijtop en als onderzeeër van de VD werd beschouwd en dat ook de frontvorming zelf opnieuw ter discussie kwam te staan. VU-voorzitter Van der Elst stak niet langer zijn mening onder stoelen of banken en werd één van de hevigste tegenstanders van de Vlaamse frontvorming.

Hoe en waarom finaal de onderhandelingen voor een Vlaamse frontvorming ook in Vlaams-Brabant mislukten wordt haarfijn uiteengezet in de volgende twee delen van de bijdrage van Clijsters die respectievelijk in de zomer en herfst 2021 verschijnen in het blad Wt.

_____

Edi Clijsters, ‘Volksunie/Vlaamse Demokraten 1965: van “vurig begeerde eendracht” naar “misdadige broederstrijd”’, deel 1, Wt 2021/4, p 5 -36.

Een abonnement kost 30 euro. Daarvoor ontvang je jaarlijks vier nummers; mailen naar Marleen.deridder@advn.be

Vlaamse Demokraten

In memoriam: Roger Bourgeois, de laatste der ‘Vlaamse Demokraten’

Vlaamse Demokraten, oudste splijtzwam van de Volksunie?