Verdussen: ‘De legitimiteit van een regering in lopende zaken is twijfelachtig’

In de Kamercommissie voor grondwet en institutionele vernieuwing spraken afgelopen week verschillende professoren staatsrecht of grondwettelijk recht. De visie van de Franstalige specialisten zal veel Vlamingen verbazen. Die gaat eigenlijk verder dan wat de meeste van hun Nederlandstalige collega’s beweren en zou wel eens dichter bij de Vlaamse eisen kunnen staan dan de visie van de Vlaamse professoren.

De opmerkelijkste spreker tijdens de hoorzitting was professor Marc Verdussen, gewoon hoogleraar aan de UCLouvain (UCL), waar hij de leiding heeft over het Centre de recherche sur l’État et la Constitution (JUR-I-CRECO). Hij onderwijst grondwettelijk, Belgisch en vergelijkend recht en grondwettelijke rechtspraak. Hij heeft tal van doctoraatsthesissen begeleid in dit domein en doet dat nog steeds. Hij is co-directeur van de Chaire Démocratie, Culture & Engagement, die in 2016 werd opgericht aan de UCLouvain.

Marc Verdussen zei het heel duidelijk aan de Kamer van volksvertegenwoordigers: ‘Het is tijd dat u een echt grondwettelijk recht voor politieke crisissen maakt. In België hervormt men zeer vaak de Grondwet, maar steeds vanuit één perspectief namelijk de overgang van een centrale staat naar een federale staat. Hele lappen van de Grondwet zijn overbodig en verouderd. Het is onaanvaardbaar dat de Grondwet politieke crisissen negeert.’

Lange politieke crisis

Deze ontboezeming van Verdussen geeft zeer goed aan hoe kritisch grondwetspecialisten staan tegenover de Kamer. Veel van de voorstellen en vragen die uit partijhoofdkwartieren of uit de koker van politicologen kwamen, konden op bitter weinig appreciatie rekenen bij de uitgenodigde juristen.

De bevraging van de grondwetspecialisten ging over de problematische lange regeringsvormingen en mogelijke oplossingen daarvoor. Verdussen vond de lengte van de politieke crisis slechts één probleem. ‘De oorzaken behandel ik niet want die zijn gekend. Ik hou me bezig met de rol van het recht tijdens het verloop van politieke crisissen. Het recht houdt zich bezig met het ontstaan van de crisis en beëindigen van die crisis. Het recht regelt niet het verloop van die crisissen.’

Verdussen sprak ook zeer duidelijk over het gevaar van te grote juridisering van de regeringsvorming. ‘De actoren moeten een vrije dialoog kunnen voeren, los van juridische belemmeringen. Dat is een democratische noodzaak. Het mag de onderhandelaars niet ontbreken aan ademruimte volgens Verdussen. Hij gaf ook een voorbeeld: de lengte en de inhoud van een regeerakkoord. ‘Het recht kan dat nooit oplossen. Ik ben voorstander van kortere en duidelijkere regeerakkoorden. Geen bijbel waar vijf jaar lang telkens in gedoken wordt en die alles regelt. Het recht kan niet alles. We moeten vermijden om het recht te mythologiseren.’

Snel een regering

Bij tal van oplossingen voor te lange regeringsvorming en dus regeringen in lopende zaken ziet Verdussen bezwaren. Zowel de plannen voor een spiegelcoalitie met vertegenwoordigers van de gewestelijke regeringen langs Franstalige en Nederlandstalige kant als die voor een proportionele automatische regering (dus samengesteld door de Kamer volgens de samenstelling van de Kamer) roepen volgens Verdussen bezwaren op.

Verdussen ziet in een overgangsregering met een proportionele samenstelling een voordeel omwille van de directe democratische legitimiteit. Het nadeel is echter volgens Verdussen dat groepen moeten samen regeren die dat niet willen. Volgens Verdussen duikt een ander probleem op, namelijk de zelfbeschikking van een politieke collectiviteit of gemeenschap. ‘Dus moet de federale regering samengesteld zijn door de federale kamer.’ De spiegelcoalitie laat volgens Verdussen toe ‘om snel een regering hebben, maar daarom nog geen regeerakkoord’.

Daarbij komt dat volgens Verdussen de belangen in die regering diametraal tegengesteld kunnen blijken. ‘De formule van de spiegelregering lost niks op’. Verdussen ziet geen voordeel in een ploeg die pas na haar samenstelling een regeerakkoord kan maken. ‘Het gaat om verschillende soorten vertrouwen. Een blind vertrouwen in de regionale regeringen en dan een tweede vertrouwen na de opstelling van een regeerakkoord.’ Daarom besloot hij dat een regering in lopende zaken de beste oplossing is. Het recht zou dat moeten voorzien en voor een mandaat beperkt in tijd zorgen.

Ketterij

‘Het idee is dat in geval van blokkade meteen een regering gevormd wordt’ vatte Verdussen samen. ‘De spiegelregering is een idee van Joachim Coens uit 2020. Het is het injecteren in een federaal systeem van een confederaal element. Ik leg dat ook aan mijn studenten uit.

De organen van een confederatie zijn samengesteld door vertegenwoordigers van de geconfedereerde entiteiten. In functie van de regionale meerderheden. Dat bestaat niet in België. Het is een ketterij. België is een federale staat. Ik ken geen federale staat waar de federale regering samengesteld is via gefedereerde entiteiten. Trouwens de grondwet zegt dat er drie gewesten en drie gemeenschappen zijn.’

‘Wie gaat de regering benoemen of terugroepen? De koning zoals in de Grondwet? Of de regionale regeringen? Wat gebeurt er als de verkiezingen niet samenvallen? Wat is de rol van de kamer vanaf het moment dat een motie van vertrouwen of wantrouwen niets meer waard is omdat de echte meerderheden regionaal zijn? Over de spiegelcoalitie kan ik niet sceptischer zijn.’

Rol van de koning

Verdussen ziet nog andere problemen, bijvoorbeeld bij het vervangen van de rol van de koning door de Kamer. ‘De koning kan niks alleen doen, hij moet gedekt zijn. Door de premier van de ontslagnemende regering. Die premier komt niet tussen in de oplossing van de crisis. Dat zijn de partijvoorzitters. De koning werkt dus ongedekt. Koning krijgt dus een handtekening van de uittredende premier bij het regeerakkoord en het koninklijk besluit over de benoeming van de opvolger. Een puur fictieve handtekening. Dit voorbeeld toont goed dat het onderhandelingsproces niet transparant is. Er zijn andere manieren. Eén manier zou zijn dat elke persoon die een koninklijke missie ontvangt zich na die missie moet presenteren bij de koning en onmiddellijk daarna bij de Kamer om te informeren.’

Volgens Verdussen is de dekking van de koning door de premier van de ‘uitgaande regering’ denkbeeldig’. Het is een ‘fictie’. ‘De intransparantie van de rol van de koning is een probleem als constitutionalist!’ Volgens Verdussen is het tijd dat de Grondwet wordt herzien en gemoderniseerd. ‘Het is niet normaal dat de Grondwet politieke crisissen negeert!’

Geïmporteerde oplossingen

Verdussen ging ook uitvoeriger in op de problematiek van de formule rond de blokkade na langere regeringsvorming om automatisch terug te gaan naar de kiezer zoals in de Spaanse Grondwet. ‘Moet je je inspireren op de Spaanse Grondwet? Het zou een versnellend effect kunnen hebben. Zou het een formatie opleveren die sneller is? Grondwettelijke transplantatie is gevaarlijk. Ik leg aan mijn studenten uit dat een regel uit één constitutioneel systeem niet transplanteerbaar is. Het is niet onmogelijk, maar je dient voorzichtig te werk te gaan.

Spanje heeft bijna hetzelfde systeem (afgekeken van België met een kiesdrempel op 3%). Toch domineren twee partijen. Soms wint één ervan met absolute meerderheid. Het politieke landschap is totaal verschillend van het onze. De partij met de meeste verkozenen levert de premier en als die geen meerderheid heeft doet de tweede partij dat enzovoort. Een verschil van politieke context kan de aard van transplantatie compromitteren. Het is niet hetzelfde spel. Ik noem dit de nominalistische valkuil. De realiteit en complexiteit waarnemen op basis van een naam. Dat kan niet werken. Dat neemt niet weg dat een terugkeer naar de kiezer een nuttig zwaard van Damocles kan zijn. Bovendien: De formule in Spanje is maar twee keer gebruikt en had niet altijd het gewenste effect. Zoiets kan catastrofaal zijn voor de politieke geloofwaardigheid.’

500 dagen in lopende zaken?

Is Verdussen dan voorstander van regeringen in lopende zaken? Volgens Verdussen is een regering in lopende zaken ‘een gedrocht, een anomalie in een parlementair systeem’. Waarom? ‘On tue pas les morts’. De regering in lopende zaken kan niet weggestuurd en dus niet gecontroleerd worden. Volgens Verdussen bestaat er geen enkele logica om dat 500 dagen of meer te laten duren.

Daarbij: als die regering in lopende zaken na verkiezingen ‘minoritaire’ wordt, is er pas een serieus probleem. De legitimiteit van een regering in lopende zaken is voor Verdussen ook twijfelachtig. Wat stelt Marc Verdussen voor? Een gelimiteerd mandaat omwille van de continuïteit onder controle van de Kamer. De controle op lopende zaken is nu puur juridisch. De appreciatie van de Raad van State is quasi politiek.

Democratische anomalie

Lopende zaken ergeren Verdussen op drie gebieden. Ten eerste omdat ze niet door de Grondwet gedefinieerd zijn. Alles stoelt puur op jurisprudentie van de Raad van State. ‘Voor de gewesten zijn lopende zaken wel gedefinieerd’ zegt hij. Ten tweede vormen ze een anomalie in een parlementair regime. ‘De regering kan wel degelijk bevraagd worden door de Kamer. Maar de regering kan niet meer ontslagen worden. De verantwoordelijkheid is platonisch. Deze anomalie valt niet te rechtvaardigen door de continuïteit van de openbare dienstverlening. Door haar uitzonderlijke karakter kan ze nooit zo lang duren als 540 dagen.’

De derde reden voor Verdussen is dat een regering in lopende zaken ook een democratische anomalie blijkt. ‘Als een regering in lopende zaken na verkiezingen een minderheidsregering is geworden’ dan ziet Verdussen liever een overgangs- of transitieregering met meerderheid zoals de spiegelcoalitie haar automatisch vervangen.  Nadeel is dan wel dat er geen directe democratische legitimiteit is want die legitimiteit verloopt via de regio’s.

De proportionele samenstelling van zo’n regering op basis van de taalgroepen in de Kamer zou dit kunnen oplossen. Het zou directe democratische legitimiteit opleveren. Maar het zou ook partijen forceren om samen te regeren. Zelfs wie daar geen zin in heeft. ‘Ook een mandaat beperkt in de inhoud. Onder controle van de Kamer,’ aldus Verdussen ‘Een formule die toelaat om een grotere controle op lopende zaken te voorzien. De controle is nu puur juridisch.’

Inhouden partijdotatie geen optie

Marc Verdussen is niet zeker dat ‘kiezer de verantwoordelijke van de mislukte regeringsvorming zal straffen’. Dus na een deadline nieuwe verkiezingen opleggen, zet volgens Verdussen weinig zoden aan de dijk.  ‘Het is geen absurde piste, maar moet sowieso via herziening van de Grondwet. Die voortijdige ontbinding van de Kamer brengt trouwens ook het loskoppelen van de samenvallende verkiezingen met zich mee.’

Verdussen sloeg wel meer nagels met koppen, zeker wat betreft de financiële piste om lange regeringsvorming te bestraffen met inhouden van partijfinanciering. ‘De partijdotatie opschorten gedurende zekere periode is geen oplossing. Een partij die door een zeer groot kiesresultaat dus veel partijdotatie ontvangt kan door blokkeren dus andere partijen ruïneren. De formule berust op een collectieve straf. Het Grondwettelijk Hof in een zaak van het Vlaams Blok heeft onderstreept dat opschorten van partijdotatie een disciplinaire actie is. Men kan enkel verantwoordelijk zijn voor de eigen daden.’