Zijn Vlaams Belang en N-VA een gevaar voor de rechtstaat? Of voor het status quo?

Op 31 mei presenteerde de Orde van Vlaamse Balies (OVB) een rapport met op het eerste gezicht verontrustende conclusies: de partijprogramma’s van de Vlaamse politieke partijen houden risico’s in voor onze rechtstaat. Deze conclusies trok de beroepsorganisatie op basis van 29 thema’s, waaronder ‘discriminatie’, ‘wonen’, ‘klimaat en leefmilieu’ en ‘zelfbeschikking en ethische kwesties’.

(Rechts)staatsgevaarlijk blijken vooral het Vlaams Belang en de N-VA. Van de door de OVB onderzochte N-VA-voorstellen, is 82 procent een ‘aantasting’ of ‘mogelijke bedreiging’ van de rechtstaat. Enkel Vlaams Belang doet het slechter: nagenoeg elk voorstel (97 procent) brengt de rechtstaat (mogelijk) in gevaar. Grote verschillen met Vooruit en Groen, waarvan respectievelijk 82 en 94 procent van de voorstellen de rechtstaat net zouden versterken.

Zijn de zaken echt zo zwart-wit? Om daarachter te komen, moet men eerst het begrip ‘rechtstaat’ correct afbakenen. Wie wil weten of een voorstel ingaat tegen de rechtstaat, moet immers weten hoe die ‘rechtstaat’ er uitziet.

Rule of law

De Engelse variant van de term duidt de betekenis beter dan het Nederlandse ‘rechtstaat’: ‘rule of law’, of, letterlijk vertaald, ‘heerschappij van het recht’. De burgers van een land worden niet bestuurd op basis van de voorkeuren van de ene of de andere politicus of drukkingsgroep, maar door ‘het recht’: onpersoonlijk, voorspelbaar en uniform toegepast, inclusief (en dit is cruciaal) op de overheid. Wordt het recht geschonden, dan kan de burger — elke burger — een beroep doen op de advocatuur en magistratuur om deze schendingen stop te zetten en te remediëren.

Dat is ‘de rechtstaat’;  niets meer, niets minder. De rechtstaat heeft, bijvoorbeeld, niets te maken met het democratisch karakter van een staat. Ook een feodale aristocratie kan een rechtstaat zijn, zolang de bestaande rechtsregels netjes toegepast worden, ook op de grondadel. Een rechtstaat betekent evenmin dat een land een lange mensenrechtencatalogus opneemt. Dat het recht regeert betekent immers niet dat het recht kwesties als onderwijs, huisvesting, godsdienstvrijheid of lichamelijke zelfbeschikking als grondrecht beschermt.

Dit alles verklaart waarom ‘democratie’, ‘rechtstaat’ en ‘mensenrechten’ in het doorsnee politiek discours samen, in één adem genoemd worden: ze zijn alle drie belangrijk, net omdat ze alle drie verschillen. De OVB fuseert echter ‘de rechtstaat’ en ‘de mensenrechten’, waarbij de organisatie het begrip ‘mensenrechten’ bijzonder ruim invult. Een aantal voorbeelden, zowel van versterkingen als van mogelijke bedreigingen, maken dit duidelijk.

Versterkingen van de rechtstaat (10)

1. De grondwettelijke verankering van het recht op abortus (Groen, Open VLD)
2. De grondwettelijke verankering van het recht op ‘waardig sterven’ (Open VLD)
3. De invoering van praktijktests om discriminatie op de woon- en arbeidsmarkt tegen te gaan (Groen, Vooruit, Open VLD en CD&V)
4. De versterking van de openbare omroep (Groen, CD&V)
5. De strijd tegen desinformatie (Open VLD, Vooruit)
6. De verruimde toepassing van verworven liberale rechten (Open VLD) en de verdere versterking van sociale rechten (Vooruit, PVDA)
7. De verplichte motivering door de werkgever van elk ontslag (PVDA)
8. De opleiding van politieagenten, GAS-ambtenaren, stadswachters en buurtwerkers over geweld en discriminatie tegen LGBTQI+-personen (Vooruit)
9. De kwalificatie van ‘ecocide’ als misdrijf (Groen)
10. Het verbod op ‘pushbacks’ aan de Europese buitengrenzen (Groen)

Aantastingen en bedreigingen van de rechtstaat (10)

1. De introductie van een inburgeringstraject in het land van herkomst (N-VA)
2. De schrapping van ‘aanzetten tot haat’ als een misdrijf (N-VA)
3. De bestrijding van het woke-denken aan de universiteit (N-VA, Vlaams Belang)
4. De uitbreiding van de wettige (zelf)verdediging tot goederen (Vlaams Belang)
5. De invoering van de chemische castratie als een door de rechter op te leggen straf (Vlaams Belang)
6. De ontbinding van Unia (Vlaams Belang)
7. Het laten ingaan van het verbod op nachtwerk om middernacht in plaats van om 8u ’s avonds (Open VLD)
8. Het gegarandeerde verlies van verblijfsrecht voor criminele vreemdelingen (N-VA)
9. De afschaffing van het vreemdelingenstemrecht (Vlaams Belang)
10. Het voorbehoud van arbeidsdiscriminatie voor hoogopgeleide profielen (Vlaams Belang)

Status quo

De vraag is niet of de realisatie van de voorstellen van Groen, Vooruit, Vlaams Belang of N-VA wenselijk is. Daarover oordeelt de kiezer op 9 juni. De vraag is evenmin of deze voorstellen verenigbaar zijn met bestaande wetten en verdragen. Het is immers, zo mogen we vermoeden, de bedoeling van de politieke partijen om deze wetten en verdragen te veranderen. De enige relevante vraag is: doet het ene of het andere voorstel afbreuk aan de onpersoonlijkheid, voorspelbaarheid en uniforme toepassing van het recht?

Het antwoord is: allicht niet, al kunnen we dat niet met zekerheid zeggen zolang de voorstellen niet in de praktijk werden gebracht. Ook de Orde van Vlaamse Balies met zijn experts kan dat niet. Om dit te verhullen, lijkt de OVB ervoor te hebben gekozen om het criterium ‘bedreiging voor de rechtstaat’ te vervangen door ‘bedreiging voor het status quo’. Dat is jammer, al worden de conclusies over de respectieve dreiging van de verschillende partijen meteen heel wat aannemelijker.