2015: 800 jaar Magna Carta

Vlaanderen heeft eenzelfde kans gemist in 2012. Toen vierde ons land niet dat wij eenzelfde soort document verwierven in 1312, met name in het hertogdom Brabant. Jan II maakte enkele weken voor zijn dood een ernstige knieval: hij verleende een aantal voorrechten aan de bestaande standen in zijn hertogdom. Zijn overwinningen op de Brabantse steden ten spijt. Onbewust legde Jan II met het Charter van Kortenberg daarmee de fundamenten van de Blijde Inkomsten en creëerde een oervader voor de Amerikaans grondwet. Het charter is een primaire vorm van een grondwet voor het toenmalige hertogdom Brabant. En dat volledig in de toenmalige variant van het Nederlands. ‘Alleen in Brabant groeide vanaf 1312 de traditie om bij de huldiging van een nieuwe hertog telkens op vreedzame wijze een bijgewerkte versie van de landprivilegies vast te leggen als een soort regeerovereenkomst tussen vorst en onderdanen’, is er te lezen in de (net hernieuwd uitgegeven) Geschiedenis van de Nederlanden van J.C.H. Blom en E. Lamberts.

Een belangrijke basis

De stervende hertog waarborgde een regelmatig vergaderend, ingezworen parlement dat het recht kreeg het land te beheren. Het werd desnoods toegestaan om in opstand te komen indien de vorst de wetten aan zijn laars lapte. Dat probeerden de hertogen sowieso in tijden van stedelijke zwakte.

De tekst garandeerde een eerlijke rechtspraak en een vorm van eerlijke belasting. ‘Een raad naast de vorst was niets nieuws, maar wel één, waar de burgerij zo’n overwegende invloed bezat, wel één die permanent gedacht was en die elke drie weken bijeen zou komen’, noteerden Jan en Annie Romein in hun klassieker De Lage Landen bij de zee. Voor de Brabanders diende het bijna honderd jaar oudere Engelse charter als voorbeeld. In tegenstelling tot Kortenberg zijn delen van de Magna Charta vandaag nog altijd van kracht als gevolg van het Engelse gewoonterecht. Het gewoonterecht dat nu het onderwerp van debat is.

Zo garandeert het artikel 39 van de Magna Charta dat allerlei bestraffingen en vormen van vrijheidsberoving verboden zijn tenzij er een geldig vonnis van een geldige rechtbank aan te pas komt. ‘Van grotere betekenis […] is het algemene en fundamentele principe van het Grote Charter, namelijk dat ook het staatsgezag zich aan bepaalde rechtsnormen moet houden en dat een aantal individuele vrijheden en rechten van de vrije onderdanen onschendbaar zijn’, nu is Raoul Van Caeneghem aan het woord. Het is een wezenlijk deel van de Britse ontwikkeling naar de parlementaire democratie. Tijdens de jaren van de Engelse Burgeroorlog (1639 – 1651), die een strijd vormde tussen de macht van het parlement en de vorstelijke macht, werd het als een symbool gebruikt. Volgens Winston Churchill werd in die tijd: ‘de glorierijke legende van het “Charter der Vrijheden der Engelsen” geboren.’ In 2015 wordt het document, zoals al aangegeven, plechtig gefêteerd in het Britse parlement. Terecht merkte dezelfde Churchill op: ‘In latere tijden werd het document gebruikt als de grondvest van bestuurssystemen waar koning Jan noch de edelen ooit van hadden kunnen dromen.’

Samen met het Kortenbergse charter vormde de Magna Charta een basis voor de Amerikaanse grondwet. Kortenberg plaveide het pad naar de latere Staten-Generaal, die in de zestiende eeuw Filips II een halt toeriep. ‘De weigering van Prins Willem van Oranje om voor Alva’s rechtbank te verschijnen berustte o.a. op dit Brabantse charter en het beroep daarop was in dit geval meer dan een fictie, want ook Filips II had het in 1549 bij zijn inhuldiging moeten bezweren’, aldus alweer meneer en mevrouw Romein. Vandaag is de Amerikaanse constitutie exemplarisch voor de hele democratische wereld.

Een maatschappelijk debat

Kortenberg is iets waar wij als Lage Landers best trots op mogen zijn. Veruit de oudste neergeschreven vrijheden voor continentaal Europa werden tussen Leuven en Brussel bedacht en erkend. Het Vlaamse noch het federale parlement vierden feest in 2012. Nochtans danken zij onrechtstreeks hun bestaan aan Kortenberg. De Vlaamse deelstaat mag zich vandaag zowel wat grondgebied als wat cultuur betreft de morele erfgenaam van dat Brabantse hertogdom noemen. Op zijn minst een grootse academische zitting was eerbaar geweest.

De meerderheidspartijen onder Peeters II presenteerden op 23 mei 2012 het Handvest voor Vlaanderen. Dat document, dat expliciet naar Kortenberg verwijst, werd tot nog toe niet goedgekeurd door het parlement. Men wilde een tweederdemeerderheid hebben achter deze proeve tot een grondwet, maar de oppositiepartijen waren om verschillende redenen niet bereid om de regering te steunen. Volgens Open Vld en Vlaams Belang werkten CD&V, N-VA en sp.a te eenzijdig aan het Handvest. Groen en LDD riepen op om de bevolking te betrekken in een maatschappelijke discussie over een Vlaamse grondwet. ‘Waar Vlaanderen voor staat, kan niet worden bepaald door de politiek. Ook de bewoners van Vlaanderen moeten hierin gekend worden’, verklaarde toenmalig Groen fractieleider Filip Watteeuw. Lode Vereeck merkte namens LDD op dat ‘het Handvest een zielloze samenvatting is van Europese en Belgisch-federale regels aangevuld met passages uit het reglement van het Vlaams Parlement, zonder intrinsieke meerwaarde, laat staan dat het Handvest op enigerlei manier vernieuwend of wervend is. Aangezien het Handvest bovendien niet juridisch afdwingbaar is, is het bijgevolg een volstrekt overbodig document dat hoop en al kan worden ingekaderd en boven het bed van de auteurs kan worden opgehangen.’ Doorbraak maakte eveneens brandhout van het document.

Conclusie: alleen in het Vlaams Parlement en in Vlaamsgezinde kringen waaide er wat wind. Geen nationale herdenkingen van 1312, geen groots debat over de toekomst. Wel veel gehakketak. Hopelijk doen ze het in Westminster beter.

Literatuur:

– J.C.H.Blom, E. Lamberts (red.), Geschiedenis van de Nederlanden
– Jan en Annie Romein, De Lage Landen bij de zee
– Raoul Van Caenegem, Geschiedenis van Engeland
– Winston Churchill, The History of the English Speaking Peoples. 1. The Birth of Britain

Illustratie: (c) Madoc