In memoriam Alex Salmond: van grote held naar verguisd politicus

Alex Salmond overleed zaterdag onverwacht op 69-jarige leeftijd. Een zware hartaanval werd de voormalige eerste minister van Schotland fataal. Salmond had net een toespraak gehouden tijdens een lunchpanelgesprek op een jongerencongres van de Academy for Cultural Diplomacy in Noord-Macedonië.

Alex Salmond werd een politieke reus toen hij tien jaar geleden een enorm momentum won tijdens het Schotse onafhankelijkheidsreferendum. De campagne voor een eigen Schotse staat, een campagne waar hij het boegbeeld van was, zag bijna de verwezenlijking ervan gebeuren. Op het laatste nippertje werd de ontmanteling van de Britse unie vermeden toen het kiespubliek met 55 tegenover 45 procent tegen de Schotse onafhankelijkheid stemde. Salmonds levensdoel werd weggestemd. Het werd de eerste stap in een triestige neergang.

Nationalisme en socialisme

Salmond was een traditionele Schotse nationalist. Hij zag de progressieve koers van zijn Scottish National Party (SNP) vooral als een middel om het ultieme einddoel, de onafhankelijkheid, te bereiken. In de jaren 1980 maakte hij als Lagerhuislid furore door zich hevig te verzetten tegen het regeringsbeleid van het kabinet van Margaret Thatcher. Unionistisch Londen was rechts-liberaal, dus ging Salmond voor een sterk links discours.

Alex Salmond groeide op in een gezin van nationalisten, naar eigen zeggen met ‘een kleine n’. Vader Salmond had sociaaldemocratische sympathieën, zijn moeder omschreef hij als een ‘Churchill Conservative’. Het nationalisme van de Salmonds was romantisch, geworteld in de verhalen van Sir Walter Scott en de gedichten van Robert Burns. Tot op het einde van zijn leven zou Salmond zich in dit soort romantisch nationalisme thuis voelen.

Salmond studeerde economie en geschiedenis aan de oude universiteit van St Andrews, een combinatie die zijn politieke denken voedde. Hij werkte in de jaren 1980 als econoom voor de Royal Bank of Scotland.

Pragmatisme als strategie

Zijn politieke carrière kende een eerste hoogtepunt in de late jaren 1990, toen hij al even aan het hoofd stond van de SNP. Hij steunde met zijn partij het plan van de Labour-regering van Tony Blair om bevoegdheden van Londen naar Edinburgh over te hevelen, de ‘devolution’.

Overtuigde separatisten in de SNP bekritiseerden de samenwerking van de partij met de Schotse tak van Labour, maar Salmond zag het als een noodzakelijke zet om meer steun te winnen voor het separatisme. Het leverde hem in 1998 de Spectator Award voor ‘Politiek Strateeg van het Jaar’ op. Hij belandde in 1999 in het eerste rechtstreeks verkozen parlement van Schotland en werd er oppositieleider.

Interne strubbelingen

Na interne strubbelingen keerde Salmond terug als partijleider in 2004. Hij slaagde er drie jaar later in om de almacht van Labour te breken en de SNP als grootste partij van Schotland te kronen in de Schotse verkiezingen. Salmond werd zo de eerste nationalistische premier van Schotland, een jonge Nicola Sturgeon werd zijn viceminister-president.

Tijdens deze legislatuur bereidde dit politieke duo de plannen voor een onafhankelijkheidsreferendum voor. Wanneer de SNP in 2011 een volstrekte meerderheid behaalde, werd het streven naar een eigen Schotse staat het officiële regeringsbeleid in Edinburgh. Een jaar later tekende Salmond met de Britse premier David Cameron een akkoord over de voorwaarden van zo’n referendum.

De strategische slimme Salmond had de conservatieve premier Cameron kunnen overtuigen om zo’n referendum te houden. De Tory rekende erop dat hij het separatisme voor eens en altijd zou kunnen onthoofden. Dat bleek een flinke misrekening. Cameron en de unionisten panikeerden volop toen in de loop van 2014 bleek dat de separatistische ‘Yes’-campagne het momentum in handen kreeg.

Begin van de neergang

2014 betekende het hoogtepunt van zijn carrière. De afscheiding van Schotland kwam er niet en Alex Salmond kreeg zijn droom niet te pakken, maar zijn boodschap werd diep in de harten van een groot deel van het Schotse electoraat geschreven. Toch nam Salmond teleurgesteld ontslag als eerste minister. In 2017 geraakte de vroegere premier niet herverkozen voor het Lagerhuis. Bovendien groeide er een politieke tweespalt tussen Salmond en zijn vroegere protegee Nicola Sturgeon.

Salmond zocht na zijn nederlaag een nieuwe adem en vond die als presentator van een talkshow bij de Russische zender RT. Eerste minister Sturgeon distantieerde zich openlijk van het gedrag van haar voorganger. De tweespalt kende vervolgens een dieptepunt toen Salmond ervan werd beticht zich ongeoorloofd te hebben gedragen tegen vrouwelijke medewerkers.

De overheidsadministratie voerde met de steun van Sturgeon een intern onderzoek naar de zaak. Dat mondde uit in een open oorlog tussen de twee voormalige bondgenoten. De pers publiceerde het ene na het andere schandaalverhaal en de reputatie van de vroegere SNP-voorman geraakte helemaal besmeurd. Uiteindelijk achtte een rechtbank in 2020 twaalf aantijgingen vals en een aantijging onbewezen, maar de reputatieschade was al berokkend.

Reflectie over de voorbije jaren

Alex Salmond richtte in 2021 een nieuwe partij op, Alba, die niet verrassend ijverde voor Schotse onafhankelijkheid. Daarbij nam Alba vooral de SNP onder vuur, omdat het sinds 2014 geen stap dichter kwam bij het ultieme einddoel. Alba profileerde zich conservatiever dan de progressieve, linkse SNP. Sturgeon en Salmond bekritiseerden elkaar voortdurend en verweten elk om de beurt dat ‘het eigenbelang’ voor het Schotse belang kwam.

De grootste verliezer van het hele dispuut was het Schotse nationalisme dat zowel in de peilingen, als in de kiesresultaten terrein verloor. De SNP zakte weg in een politiek moeras en Alba boekte nauwelijks successen.

Het heengaan van Salmond doet velen in het onafhankelijkheidskamp wellicht reflecteren over de voorbije jaren. Sturgeon, inmiddels al meer dan een jaar geen eerste minister meer en nu zelf geplaagd door financiële schandalen, reageerde geschokt op het plotse overlijden van haar mentor: ‘Uiteraard kan ik niet doen alsof de feiten van de voorbije jaren die onze vriendschap braken nooit plaatsvonden. Het zou ook niet correct van me zijn om dat te proberen. Maar het blijft een feit dat Alex een enorm belangrijke figuur was in mijn leven.’

Wellicht kijkt heel Schotland zo terug op deze reus van het politieke toneel. Uit alle politieke hoeken stromen rouwbetuigingen binnen die de intelligentie en humor roemen van Alex Salmond, de eerste nationalistische premier van Schotland. Hij is een van de belangrijkste politici van zijn generatie in Schotland, en ja, in het Verenigd Koninkrijk.