Beving van in Beieren tot Berlijn

Beieren is vlakbij. De politieke aardbeving die er bij de deelstaatverkiezingen van afgelopen zondag ontstond, is voelbaar tot in Berlijn en zal ook gevolgen hebben voor Europa. Bondskanselier Angela Merkel, voorzitter van de christendemocratische CDU, moet met lede ogen aanzien dat haar twee partners in de Grote Coalitie – zowel de Beierse zusterpartij CSU als de sociaaldemocratische SPD – zware klappen krijgen. In feite valt het resultaat desastreus te noemen: de CSU zakt naar 37,4 % (een verlies van 10,3%) en de SPD naar 9,3 % (minus 11,3%).

Eigenwaarde

De CSU gold de laatste decennia als synoniem met Beieren. De partij regeerde met een absolute meerderheid. Die is ze nu kwijt. Vermoedelijk vormt ze een coalitie met de ‘Freie Wähler’ (letterlijk’ vrije kiezers), een centrumrechtse partij die vooral landelijke belangen behartigt. Haar eigenwaarde zal hieronder lijden, maar ook de invloed, die ze tot nu toe als dé partij die Beieren belichaamde, kon geldend maken in Berlijn, het machtscentrum van het federale Duitsland. Vanwaar die afkalving? Vermoedelijk spelen demografische factoren op middellange termijn een rol. De verstedelijking en een sluipende ontkerkelijking maken dat Beieren niet meer zo ‘landelijk’ en ‘christlich’ is als voorheen. En heeft de economische toestand er ook iets mee te maken? Maar Beieren doet het nu economisch uitstekend. De economische motor draait op volle toeren, de werkloosheid lag in september 2018 bij nauwelijks 2,8%. Toch wordt de CSU hiervoor niet beloond. Drie ideologisch ver uit elkaar liggende partijen gaan flink vooruit: de Grüne klimmen van 9,2% naar 17,8%, de Alternative für Deutschland (AfD) behaalt 10,3 % (bij de vorige deelstaatverkiezingen kwam ze nog niet op), en de Freie Wähler (FW) gaan van 2,8 % naar 11,8 %. Van degenen die de vorige keer CSU kozen, gingen er telkens 180 000 naar Grüne en AfD en 170 000 naar de FW.

Opengrenzenbeleid

Als de uitslag niet in de eerste plaats bepaald werd door economische thema’s, ligt het voor de hand dat de hoofdoorzaak van deze politieke verschuivingen moet gezocht worden bij die kwestie die de Duitse politiek sinds drie jaar in haar greep houdt: de vluchtelingenkwestie. Horst Seehofer, voorzitter van de CSU en gewezen minister-president van Beieren, heeft van meet af aan zware kritiek uitgeoefend op Merkel omwille van haar opengrenzenbeleid. De strijd dreigde de gemeenschappelijke fractie van CDU en CSU op federaal niveau van de zomer zelfs uit elkaar te doen spatten, toen Seehofer als federaal minister van Binnenlandse Zaken vluchtelingen aan de grens wilde terugsturen. Dat eeuwige geruzie beviel vele CSU-kiezers niet. De aanpak van de vluchtelingenkwestie heeft de CSU geen goed gedaan. Volgens enquêtes zou 59% van de burgers vinden dat de Grüne zich voor een ‘humane asielpolitiek’ inzetten. Daaronder bevinden zich ook mensen die om die reden de stap van CSU naar Grüne hebben ingezet. Voor andere CSU-kiezers stelde Seehofer zich dan weer niet hard genoeg op tegenover Merkel. Daarvan wist de AfD dan weer te profiteren, het motto indachtig dat het ‘origineel beter is dan de kopie’. De SPD was het slachtoffer van de ‘collateral damage’ die de strijd tussen haar coalitiepartners CDU en CSU in Berlijn had veroorzaakt. Nog volgens dezelfde opiniepeilingen zegt 80% van de ondervraagden niet te weten waarvoor de sociaaldemocraten staan. Beieren is er weer een voorbeeld van hoe het marktleiderschap ter linkerzijde in verschillende Europese landen aan het overgaan is van sociaaldemocraten naar groenen.

Schuldvraag

Merkel mag zich zorgen beginnen maken. Op 25 september stemden de parlementsleden van CDU/CSU met 125 tegen 112 voor Ralph Brinkhaus als fractievoorzitter in plaats van Volker Kauder, die als vertrouweling van Merkel dat ambt al sinds 2005 bekleedde. Een bittere nederlaag was dat voor Merkel. En nu is er het slechte resultaat van de Beierse zusterpartij dat de schuldvraag doet rijzen. Als de CDU over twee weken bij de deelstaatverkiezingen in Hessen ook achteruitboert, zal niet meer geloochend of verdoezeld kunnen worden dat de neergang van de Duitse christendemocratie zijn oorsprong vindt in Merkels politieke koers. Wolfgang Schäuble (CDU), de voorzitter van de Bondsdag (het federale parlement), verwacht in dat geval zware discussies binnen de fractie. Hij stelt in een radio-interview (SWR, 13 oktober 2018) dat Merkel ‘nicht mehr so unbestritten’ (niet meer zo onomstreden) is als voorheen, maar gelooft wel dat ze in december herkozen zal worden als voorzitter van de CDU. Voor de Duitse christendemocratie zou een aflossing van de wacht beter zijn. Misschien kan dat wel eens vlugger dan verwacht komen, als de SPD uit tegenvallende opiniepeilingen en deelstaatverkiezingen het besluit trekt om niet langer in de (binnenshuis niet zo erg geliefde) Grote Coalitie te blijven. Merkel zal er dan beteuterd bij staan in Berlijn, en ‘Europa’ zal het geweten hebben ….