Op 13 en 14 mei hield Open Vld partijcongres. Voor Doorbraak-correspondent Pieter De Jonge, gewend aan de stijl van de Nederlandse liberale VVD, was dat even opkijken. Tijd voor een paar beschouwingen. 

Voorzichtig, beste lezer. Hier volgt iets wat u misschien niet op Doorbraak verwacht: waardering voor Open Vld…

… Ok, gaat het weer een beetje?

Ik verklaar mij nader. Afgelopen weekeinde hield Open Vld partijcongres. Volgens het programma op hun webstek duurde het congres van vrijdagavond tot zondag begin van de middag. Bij de Nederlandse rechts-liberale VVD duurt het hooguit een zaterdagmiddag. ’s Ochtends vergadering van de bestuurdersvereniging (dus enkel voor mandatarissen), lunch en dan de rest. Voor het avondeten klaar.

Twintig jaar geleden konden VVD-leden in een verkiezingsjaar tijdens een congres twee dagen besteden aan moties over het verkiezingsprogramma. Vijftien jaar geleden werd begin gemaakt met het regisseren van de bijeenkomsten. Voorkomen moest worden dat leden de partijtop konden bijsturen. Tien jaar geleden waren de congressen teruggebracht tot applausmachines voor premier en partijleider Mark Rutte. Vijf jaar geleden vond het partijbestuur zelfs dat nog te inhoudelijk. In plaats van congressen werden voortaan ‘VVD-festivals’ georganiseerd.

Meer inhoud, a.u.b.

November 2021 : VVD-leden die inhoud misten, slaagden er voor het eerst in hun ongenoegen kenbaar te maken op het congre.., pardon, ‘festival’. Vermoedelijk tegen de zin van de organisatoren. En dat terwijl de bijeenkomst vanwege coronabeperkingen digitaal plaatsvond, wat centrale regie eenvoudiger had kunnen maken. In 2022 heetten de landelijke bijeenkomsten zowaar weer ‘congres’.

In Nederland is het partijvoorzitterschap nederiger dan in België. De belangrijkste Nederlandse politici zijn de premier, vicepremier of Tweede Kamerfractievoorzitter. Een Nederlandse partijvoorzitter is eerder onbezoldigd huismeester. Hij of zij organiseert de partij en de verkiezingscampagnes, zodat de mandatarissen zich kunnen richten op het échte werk, de politiek. In Nederland zouden Sammy Mahdi, Conner Rousseau en Bart De Wever nog geen seconde partijvoorzitter willen zijn.

De partijvoorzitter die de festivals introduceerde, Christianne van der Wal, werd in januari 2022 zelf minister, voor Natuur en Stikstof. Binnen het half jaar keerde het partijcongres zich tegen het stikstofbeleid dat Van der Wal de dag tevoren had aangekondigd. Afgelopen november bestond nog de vrees dat de leden zich vooral tegen het asielbeleid van de regering zouden keren.

Op zaterdag 3 juni 2023 houdt de VVD voor het eerst een ‘Liberale Open Dag’. Het verschil met de vroegere festivals is voor de buitenwacht niet duidelijk. De hardnekkigheid waarmee de VVD-leiding af wil van de term ‘congres’ staat in scherp contrast met de soepelheid waarmee Rutte als premier VVD-partijstandpunten ondergeschikt maakt aan het tevreden houden van coalitiepartners, momenteel vooral het links-liberale D66. Veeg teken: de partijsite vertelt meer over toegangskaarten en bereikbaarheid dan over het programma.

Praktisch ingesteld

Nederlanders die intellectueel willen overkomen schamperen graag dat het de VVD nooit om inhoud ging. Bij hun voorkeurspartijen is het tijdens congressen spitsroeden lopen. Landelijke politici krijgen van begin tot einde te horen waarin ze tekortschieten, interne stammenstrijd tussen verschillende partijstromingen, gekrenkte ego’s. Wie geeft om de mensheid, geeft niet om de mensen.

VVD-bijeenkomsten waren gemoedelijker. Ja, tijdens de ledenvergadering kon scherp gedebatteerd worden. Maar dan wel zakelijk, op de inhoud in plaats van de persoon. Wie kritiek had, diende met voorstellen tot verbetering te komen. En na de vergadering begon de borrel. Bier en bitterballen, met dixielandmuziek op de achtergrond.

Vergeleken met andere partijen is de VVD praktisch ingesteld. De nadruk ligt op oplossingen vinden. Waarbij altijd de kosten in de gaten worden gehouden. Niet uit vrekkigheid, maar uit het besef dat, als de overheid vandaag al het overgebleven geld uitgeeft, het op is wanneer morgen een nieuwe uitgave nodig blijkt. Christendemocraten noemen dit ‘rentmeesterschap’, de VVD ‘gezond verstand’.

Werd er bij de VVD nooit gediscussieerd? Zeker wel, en al helemaal in de Tweede Kamerfractie, de ‘kruiwagen vol kikkers’. Maar dat gebeurde binnenskamers. Was het fractiestandpunt bepaald, sprak men naar buiten met één mond. VVD’ers zijn professioneel.

Thematische netwerken

De afgelopen vijftien jaar veranderde dit. Sinds Rutte premier werd in 2010 is het argument dat de VVD nu grootste regeringspartij is en daarom meer fractiediscipline nodig heeft. Maar de eerste voortekenen waren al zichtbaar bij de selectie van de kandidatenlijst in 2010. Kamerleden veranderden van kleine zelfstandigen in werknemers. Een partij voor betrokken en mondige burgers werd omgevormd tot beroepsvereniging voor bestuurders: ministers, Kamerleden, gedeputeerden (provinciebestuurders), wethouders (schepenen), burgemeesters. Beroepskrachten die geen behoefte hadden aan ledeninspraak. Zelfs niet van gemeenteraads- en Provinciale Statenleden, de deeltijdpolitici.

Een jaar of vijf geleden werden de thematische netwerken geïntroduceerd. Binnen die verbanden konden leden inhoudelijk van gedachten wisselen over bepaalde beleidsterreinen. Wie bijeenkomsten bezocht heeft, weet dat hier inderdaad leden op af komen met kennis van zaken. Maar de meningen verschillen of de partijtop daadwerkelijk wat doet met de input.

Een bijeenkomst, eerder dit jaar. Twee VVD-prominenten, gespecialiseerd in het betreffende onderwerp. De netwerkvoorzitter was gespreksleider. Meestal houdt een gespreksleider zich op de vlakte. Hij geeft het woord aan panelleden en vragenstellers. Deze gespreksleider ging vooral zelf in discussie met de twee panelleden. Wat aanwezigen ook inbrachten, hij zocht vooral bevestiging van zijn eigen gelijk. Tot ergernis van meerdere mensen in de zaal.

In de huidige Tweede Kamerfractie debuteerden in 2021 enkele mensen die eerder actief waren in thematische netwerken. Datzelfde jaar werden overwegend voormalige persoonlijke- en fractiemedewerkers op verkiesbare plaatsen gezet. Werd geselecteerd op inhoudelijke kennis of op inschikkelijkheid richting partijtop?

En bij de Open Vld? 

Begrijpt u waarom iemand die van huis uit sympathiseert met de VVD, maar teleurgesteld is in hoe zij zich ontwikkelde, jaloers werd toen hij het congresprogramma van Open Vld zag?

Open Vld was in de jaren tachtig en negentig een rechts-liberale partij zoals de VVD, om eind jaren negentig te veranderen in een links-liberale partij zoals D66.

In Nederland zou zo’n verandering van partijkoers gepaard gaan met een personeelswisseling. Werd de koers ingezet door die nieuwe mensen of werden zij opgesteld omdat zij bij de nieuwe richting pasten? Maar alle naamsveranderingen ten spijt werden de Vlaamse liberalen dertig jaar geleid door hetzelfde driemanschap: Guy Verhofstadt, Karel De Gucht en Patrick Dewael. Herman De Croo mocht halverwege de jaren negentig korte tijd waarnemen voor Verhofstadt, meer niet. En zelfs toen zij vijftien jaar terug formeel de macht overdroegen aan de jongere generatie, bleven zij als Europarlementariër, Eurocommissaris en Kamerlid op de achtergrond aanwezig.

Wat brengt de toekomst?

Nu is er een nieuw driemanschap: Egbert Lachaert, Alexander De Croo en Vincent van Quickenborne. In tegenstelling tot het vorige is minder duidelijk wie aanvoerder is. Lachaert werd in het voorjaar van 2020 met een rechts-liberaal programma al in de eerste ronde verkozen tot partijvoorzitter, om een half jaar later de andere twee premier en minister te maken van een paars-groene regering. In snelheid overtrof het huidige drietal het vorige.

In zekere zin is de VVD onder Rutte ‘verhofstadtiseert’: weg met eerdere partijstandpunten, alles afhankelijk maken van de persoon van de partijleider. Positief verschil: na een wisseling van honderdtachtig graden doet Rutte niet alsof hij net zo gepassioneerd gelooft in het nieuwe standpunt als van het afgedankte. Rutte houdt het op pragmatisme.

VVD’ers waren altijd al pragmatisch. Rutte gaat alleen verder dan water bij de wijn doen. Water presenteert hij als wijn. De VVD-achterban bevat alleen ook wijnkenners.

De ervaringen met de VVD doen vrezen dat de zaterdag van het Open Vld-congres enkel diende om kritische leden stoom af te laten blazen, zonder dat er wat mee gaat gebeuren. Mocht Open Vld het omgekeerde bewijzen: des te beter. Maar wat beide partijen betreft, is mijn glas vooralsnog halfleeg.