Bingen met Hemingway

De documentaire Hemingway | PBS van regisseurs Ken Burns en Lynn Novick is niet blind voor Hemingway’s donkere kanten. Maar een beeldenstorm is het goddank niet geworden.

De mythe Hemingway

Afgelopen week weinig tijd gehad om te lezen. Wel heb ik enkele avonden zoek gemaakt met de nieuwe documentaire van regisseurs Ken Burns en Lynn Novick. Hemingway hoort bij mijn favoriete lockdownlectuur. Vooral omdat de lectuur van klassiekers als En de zon gaat open Parijs is een feest voorlopig het surrogaat vormen voor een écht tripje naar het Parijse Quartier Latin. Al moet je vandaag natuurlijk niet meer de illusie koesteren dat je in de cafés die de schrijvers van ‘The Lost Generation’ namedroppen, nog iets wijzer wordt over de authentieke ervaring van de jaren 1920. Het is de romantiek die telt, natuurlijk.

Wie een film maakt over Hemingway, moet aan de slag met de mythe Hemingway. Het leven van ‘Hem’ zit volgepakt met actie en drama. Veteraan van de Eerste Wereldoorlog, chroniqueur van de Spaanse burgeroorlog (‘Zijn literaire werk over die periode is waarachtiger dan zijn journalistieke stukken’, laat een interviewee zich ontvallen), rokkenjager en jager op groot wild, Nobelprijswinnaar literatuur en zuipschuit van Olympisch niveau, expat, de lijst gaat nog wel even door. Daaromheen spon Hemingway een web van overdrijvingen, verdraaiingen en fabels. Die schroefden zijn ‘larger than life’-karakter nog meer op. Gelukkig hebben Burns en Novick, die eerder al ambitieuze documentaires opzetten over quintessentiële Amerikaanse thema’s als jazz, country, Mark Twain en de Vietnamoorlog, hun huiswerk gemaakt.

De man Hemingway

Zoals wel meer biografisch werk over Hemingway, balanceert deze documentaire tussen bewondering voor Hemingways literaire kunnen en een moeizame appreciatie voor de mens achter het oeuvre. ‘Lucky for him he could write,’ liet de Amerikaanse acteur Jeff Daniels, die Hemingways voice-overs vertolkt, zich bij de voorstelling van de documentaire ontvallen. De uitspraak is tekenend voor de manier waarop regisseur Ken Burns zich in Hemingways leven en werk verdiept heeft. Wie de Amerikaanse literatuur bestudeert, kan ook vandaag niet om de impact van zijn oeuvre heen. Maar de biografische figuur, de màn Hemingway, die is naar hedendaagse normen algauw problematisch. Om niet te zeggen verdacht. Hemingway was een opportunist, bij tijden een bullebak, een alcoholicus, en niet vies van racistische of antisemitische sneren die niet zomaar weg te zetten zijn onder het motto ‘het waren andere tijden.’

Burns en zijn team zijn er evenwel niet op uit om een intentieproces te maken. Als je van mening zou zijn dat een bepaalde auteur moet worden gecanceld, ga je er uiteraard geen zes uur televisie over maken. De documentairemakers hebben ervoor gekozen om een uitgelezen panel van talking heads aan het woord te laten en de figuur van Hemingway te becommentariëren. Auteurs als Edna O’Brien en Tobias Wolff, maar ook Hemingway’s zoon Patrick en strijdmakker A.E. Horchner komen aan het woord. Soms met een hoog ‘I’ve come to bury Hemingway, not to praise him’-gehalte. Maar zonder de botte bijl te hanteren. De kijker mag zelf een oordeel vellen.

Schieten op de pianist

Die genuanceerde aanpak wordt de makers door de Engelstalige kritiek kwalijk genomen. In een rondje ‘schieten op de pianist’ wordt niet alleen het onderwerp te wit en te mannelijk en te gepriviligieerd bevonden, maar krijgen de makers hetzelfde verwijt. Al te voorspelbaar. Wie overigens origineel uit de hoek meent te komen door tegen Hemingway’s machismo van leer te trekken, is eraan voor de moeite. Hemingway’s imago als literaire He-Man is al van bij het begin voer voor de critici. Niet alleen aan het eind van zijn Hemingway’s leven, wanneer zelfs de meest oppervlakkige nieuwsverslaggeving over zijn overlijden alludeert op zijn ‘soms bijna pijnlijk masculiene’ imago, maar al in de jaren ’30, ten tijde van Death in the Afternoon, wanneer critici hem verwijten te prijken met ‘vals borsthaar.’

Vaak kon Hemingway terug meppen met meesterlijk literair werk. Al ging hij met criticus Max Eastman ook echt op de vuist. Maar dan nog is er geen ontsnappen aan de tragiek van zijn einde. Fysiek en mentaal gesloopt, paranoïde en niet meer tot schrijven in staat, schiet Hemingway zich op 2 juli 1961 door het hoofd met een jachtgeweer.

Televisie uit een andere tijd

Met zijn wijdlopigheid en uitgesproken gezapige tempo voelt Hemingway aan als televisie uit een andere tijd. Je kunt echter niet ontkennen dat hier een grondig en genuanceerd portret wordt geschetst van een monstre sacré van de Amerikaanse letteren, auteur van een aantal meesterwerken die hun schrijver en zijn tijd veelal moeiteloos overleefd hebben. Hemingway zet een mens aan het dromen.

Stel je een zes uur durende documentaire voor over, ik zeg maar wat, Louis-Paul Boon of Hugo Claus. Zeker Boon, de Vlaamse schrijver die wellicht het dichtste bij een Nobelprijs literatuur heeft gestaan (de in het Frans schrijvende Maurice Maeterlinck even buiten beschouwing gelaten), verdient een update van de verdienstelijke maar zo goed als onvindbare Histories-documentaire die Canvas zo’n twintig jaar geleden aan zijn Dagboek van meneerke Boin wijdde.

Over Claus werd kort na zijn overlijden de docu Wreed Geluk gemaakt. Daardoor onstond een poëtische documentaire met een hoog ‘van de doden niets dan goeds’-gehalte. Van de telegenieke Claus bestaat alvast genoeg bewegend beeld om een ruim bemeten biografische film mee te stofferen.

Sponsor eens een schrijversdocu

Hemingway kwam tot stand met steun van het kijkende publiek, maar ook met donaties van enkele belangrijke private stichtingen. Misschien een idee voor onze captains of industry? Sponsor eens een schrijversdocumentaire in plaats van een voetbalploeg. Met een geut Tax Shelter als aanmoediging moet dat toch te doen zijn?

De documentaire is nog tot eind april te bekijken op de website van de Amerikaanse publieke omroep PBS. Stiekem hopen we natuurlijk dat onze nationale omroep de documentaire binnenkort ook programmeert. Het geheel is ook op DVD verkrijgbaar. Maar hetzelfde trucje waarmee uw slimme neefje Amerikaanse Netflix streamt, volstaat om de docu ook hier te kunnen bekijken.