Conservatieve intellectueel, rebelse conservatief

‘Hoe waren de reacties op je boek?’ ‘Best fijn’, antwoordde Martin Mosebach, auteur van ‘Die 21. Ins Land der koptischen Märtyrer‘. ‘Nou, dan moet je je afvragen wat je fout gedaan hebt’. Die laatste reactie tekende de vraagsteller ten voeten uit: voor de Duitse filosoof Robert Spaemann (1927-2018) kwam vrijheid voort uit denken tegen de trend in. De emeritus hoogleraar filosofie was niet beschroomd om door het leven te gaan als conservatief en als ‘filosoferende katholiek’.

Fataal

Robert Spaemann stamde uit een links-cultureel Berlijns milieu. Zijn vader, Heinrich Spaemann, was kunsthistoricus en redacteur van het tijdschrift Sozialistische Monatshefte, zijn moeder, Ruth Kraemer, danseres in de traditie van de expressionistische dans van Mary Wigman. In 1930 bekeerde het ouderpaar zich tot het katholicisme.

Na het vroegtijdige overlijden van zijn vrouw studeerde Heinrich theologie en liet hij zich in 1942 tot katholiek priester wijden door bisschop Clemens August von Galen, de ‘Leeuw van Münster’ zoals deze genoemd werd omwille van zijn verzet tegen het nationaalsocialistische regime. Ook de jonge Spaemann deelde niet het enthousiasme van veel van zijn leeftijdsgenoten voor het nationaalsocialisme. Een Hitler-karikatuur had hem in het voorlaatste oorlogsjaar fataal kunnen worden als de — weliswaar nationaalsocialistische — schooldirecteur een onderzoek van de Gestapo niet had tegengehouden.

Political Correctness

Die ervaring verklaart misschien mede de opvatting die hij zich na de oorlog eigen maakte, namelijk dat een democratische staat een rechtsgemeenschap is waarin niet alle mensen dezelfde waarden hoeven te delen. Van de mensen mag en moet de staat verlangen dat ze aan zijn wetten gehoorzamen, maar niet dat ze zich bekennen tot ‘unsere Werteordnung’. Als de staat een ‘waardengemeenschap’ was, zou het gevaar van ‘liberaal totalitarisme’ dreigen.

Vanuit die gedachte leefde Spaemann ook verdraagzaamheid, in die zin dat hij bij alle scherpe polemiek het gesprek met de andersdenkende niet uit de weg ging. Political correctness was hem, de rebelse conservatief, dan ook vreemd, of zoals hij het zelf uitdrukte: ‘Dem vom Mainstream Abweichenden wird nicht mit Argumenten erklärt, inwiefern er irrt, sondern es wird ihm gesagt: Das hättest du nicht sagen dürfen.’ (‘Degene die afwijkt van de mainstream wordt niet met argumenten bijgebracht in hoeverre hij zich vergist, maar er wordt hem gezegd: dat had je niet mogen zeggen’).

Onaangepast

Spaemann promoveerde in 1952 aan de universiteit van Münster bij de bekende filosoof Joachim Ritter (vader van de journalist Henning Ritter) met een proefschrift over de Franse monarchist Louis de Bonald. Ook dat was kenmerkend voor hem, dat internationaliteit niet per definitie gelijk stond met opgaan in de wereld van het Engelstalige. Zijn liefde gold de Franse cultuur in de brede zin van het woord, getuige zijn verdere studies over de filosoof Jean-Jacques Rousseau en de theoloog François Fénelon. Van 1962 tot 1992 doceerde Spaemann als professor in de wijsbegeerte aan de universiteiten van Stuttgart, Heidelberg en München.

Daarnaast publiceerde hij meer dan twintig boeken en mengde hij zich in het maatschappelijke debat. Dat laatste deed hij het woord van de apostel Paulus getrouw: ‘Past u niet aan de wereld aan’. Tot die onaangepastheid behoorde zijn onwrikbaar geloof in God: ‘(….) ‘da die Existenz Gottes der ontologische Grund beider und in ihnen impliziert ist, beseitigt die Leugnung Gottes die Grundlage aller Wahrheitsansprüche und aller sittlicher Überzeugungen’ (‘aangezien het bestaan van God de ontologische grond van beide en in hen geïmpliceerd is, vernietigt de loochening van God het fundament van alle aanspraken op de waarheid en van alle morele overtuigingen’).

‘De dood van God’

Spaemann herinnerde aan de gedachte van Friedrich Nietzsche dat de dood van God ook de ondergang van het waarheidsbegrip inhoudt, maar draaide haar tegelijk in positieve zin om: ‘Wenn und weil es Wahrheit gibt, ist Gott’ (‘Als en omdat waarheid bestaat, is God’). Denken zonder waarheid (wat zou gebeuren door ‘Gott weg[zu]nehmen’) zou leiden tot de ‘Selbstabschaffung der Moderne’ (het zichzelf afschaffen van de moderniteit). Zonder waarheid zou je alleen nog maar de ‘subjectieve perspectieven van de mensen’ overhouden, maar niet meer het ware, want ‘universele perspectief van God’.

Die opvatting over de waarheid bracht Spaemann tot het natuurrecht als fundament van de ethiek. De volgende uitspraak van hem past in die lijn: ‘Der Relativismus, der heute die Voraussetzung des politisch Korrekten ist, signalisiert den Verzicht auf Wahrheit.’ (‘Het relativisme dat vandaag de dag voorwaarde is voor het politiek correcte, signaleert het afzien van waarheid’). Dat de vorige paus, Benedictus XVI, in 2005 waarschuwde voor de ‘Dictatuur van het relativisme’, ging terug op de invloed van Spaemann.

Ecologisch georiënteerd

In het centrum van het denken van Spaemann stond, zoals Die Zeit schreef, ‘die Rettung des Lebendigen’. Dat maakte hem in de Bondsrepubliek tot ‘een van de eerste ecologisch georiënteerde filosofen’ (Der Spiegel). Hij verzette zich tegen de ‘Verdinglichung’ van de mens – het reduceren van de persoon tot object — ten gevolge van een ongebreideld geloof in de maakbaarheid van de maatschappij en de technische vooruitgang.

Concreet hield dat zijn verzet in tegen dierenproeven, kernenergie, stamcelonderzoek en genetische manipulatie. De Groenen juichten echter te vroeg als ze daarom in hem een van de hunnen zagen, want Spaemann verwierp vanuit zijn verdediging van ‘het leven als geschenk’ zowel abortus als euthanasie (wanneer dit laatste geïnterpreteerd werd, niet als hulp ‘beim’, maar als hulp ‘zum Sterben’). Volgens de linkse socioloog Claus Leggewie verweet Spaemann de Groenen dat ze stonden voor ‘einen halben Lebensschutz’ (‘een halve bescherming van het leven’). De overtuiging van Spaemann dat bewaard moet worden wat het bewaren waard is, bracht hem er ook toe in oktober 2017 samen met onder meer Roger Scruton en Matthias Storme het initiatief te nemen tot de ‘Verklaring van Europa‘, waarin het respect voor de christelijke wortels van Europa wordt afgezet tegen degenen die niet de gebreken herkennen van ‘de post-nationale, post-culturele wereld die ze najagen’.

Media

Op maandag 10 december is Robert Spaemann op de leeftijd van 91 jaar overleden in zijn woning in Stuttgart. De Duitse media besteedden veel aandacht aan het overlijden van de ‘führender konservativer Philosoph deutscher Sprache’, de Vlaamse deden er het zwijgen toe. We zullen dit maar wijten aan de zo goed als onbestaande kennis van het Duits hier te lande, de ‘sprakeloosheid’ tegenover de taal waarin een groot deel van de Westerse filosofie thuis is.