Covid-19: plus ça change…

Pandemieën worden van oudsher gezien als een straf van de goden. Dat is ook de manier waarop sommige moderne theïsten de covid19-pandemie interpreteren. Humanisten zijn trouwens evenmin vies van teleologische of moraliserende duidingen. Damiaan Denys omschreef het SARS-CoV-2 virus bijvoorbeeld als een gezonde correctie op onze megalomane levensstijl en als een tik van de Schepper. De Italiaanse schrijver Sandro Veronesi noemt het virus zelfs doelgericht. Hij vindt het ‘frappant dat corona vooral oudere mannen raakt, zij die verantwoordelijk zijn voor de mismeestering van de planeet.’

Minder toevallig

Er is natuurlijk niks doelgerichts aan een virus. Het klopt echter wel dat de COVID-19 pande-mie veel minder toevallig is dan andere natuurrampen. Het gedrag van de moderne mens is er immers in hoge mate antecedent aan. Vandaar trouwens dat haar komst al vaak voorspeld werd door gespecialiseerde wetenschappers en door mensen als Bill Gates, David Quammen en Sonia Shah.

De mens heeft overigens altijd al pandemieën uitgelokt: in een recente blogpost wijst de Rus-sisch-Amerikaanse historicus Peter Turchin op een oeroud statistisch verband tussen golven van globalisering en min of meer globale epidemieën (‘pandemieën’). Dat is de logica zelve. Hoe meer verbindingen er ontstaan tussen verschillende delen van de wereld, hoe groter de kans dat lokale besmettelijke ziekten zich over meerdere continenten verspreiden en dat steeds meer mensen met steeds meer epidemieën te maken krijgen. De zogenaamde Pest van Antoninus (165-180), bijvoorbeeld, verspreidde zich via de Zijderoute van China naar Rome.

Multipandemie

Een van de belangrijkste mijlpalen in de geschiedenis van de globalisering, de ‘ontdekking’ van Amerika (1492), werd zelfs gevolgd door wat je een parallelle multipandemie zou kunnen noemen. Tot misschien wel 90% van de indianen, vele miljoenen mensen, vielen op relatief korte tijd ten prooi aan allerlei Europese besmettelijke ziektes.

Dat kwam natuurlijk niet alleen of zomaar doordat twee delen van de wereld plots met elkaar werden verbonden. Het gebeurde vooral doordat in de millennia daarvoor in Eurazië een heel pak pathogenen overgesprongen waren van (gedomesticeerde) dieren op de mens. In Amerika konden ze vervolgens beserk gaan in een maagdelijke populatie (i.e., een populatie zonder de minste immuniteit). Omgekeerd vielen Europeanen dan weer ten prooi aan syfilis (afgeleid van het Griekse Suphilos, vrij vertaald ‘varkensneuker’).1

Nieuwe wereldorde

De jongste decennia maken we een nieuwe mijlpaal mee in de geschiedenis van de globalisering. Die zat ingebakken in de nieuwe wereldorde die ontstond na de Tweede Wereldoorlog. Er is al veel inkt gevloeid over de schaduwkanten ervan, maar de belangrijkste bleef tot voor kort bijna onbesproken: het ontstaan van een nieuwe multipandemie.

Symptomatisch in dit verband is dat, waar er in de hele 20ste eeuw ongeveer acht epidemieën een globaal bereik hadden, kregen we deze eeuw al zeven pandemieën te verduren. Onder meer de panemie, veroorzaakt door het H1N1 influenzavirus (de ‘Mexicaanse griep’) in 2009 en de huidige covid19-pandemie.

Het gevaar is deze keer niet dat één groep mensen plots een heleboel bestaande menselijke pathogenen introduceert bij een andere, maagdelijke groep mensen. Maar veeleer dat nieuwe, virulente pathogenen die ergens op de aardbol de sprong maken naar de mens, zich vervolgens razendsnel over het globale dorp verspreiden. In het verleden decimeerden dergelijke sprongen ongetwijfeld duizenden geïsoleerde dorpen en stammen. Nu de wereld één dorp geworden is, kunnen we niet uitsluiten dat ze vroeg of laat hetzelfde lot ondergaat.

Seriële multipandemie

Alsof dat nog niet erg genoeg is, is het ook nog eens zo dat er de jongste decennia steeds meer  pathogenen de sprong naar de mens maken. Sedert de late jaren vijftig zijn zodoende al ongeveer 40 nieuwe, door virussen veroorzaakte besmettelijke ziekten ontstaan. Van de zeven coronavirussen die ziektes bij de mens veroorzaken, sprongen er bijvoorbeeld drie over naar de mens in de jongste twintig jaar: SARS-CoV(-1) (Severe Acute Respiratory Syndrome-CoronaVirus) in 2002, MERS-CoV (Middle East Respiratory Syndrome-CoronaVirus) in 2012 en SARS-CoV-2 in 2019 (vleermuizen herbergen naar schatting 5000 coronavirussen).

Vandaar dat je ook zou kunnen spreken over een seriële (versus een parallelle) multipandemie: we dreigen de ene na de andere besmettelijke ziekte over ons heen te krijgen. De idee is natuurlijk niet nieuw, er werd alleen nog geen term op geplakt. Quammen heeft het bijvoorbeeld over ‘this modern era of emerging zoonotic diseases’. Het begin ervan situeert hij bij het Machupo virus dat tussen 1959 en 1963 een epidemie veroorzaakte in Bolivia.

De voornaamste reden voor de opkomst van al die nieuwe pathogenen moet gezocht worden in de combinatie van steeds meer mensen en de vernietiging van de traditionele leefruimte van inheemse dieren, de dragers van allerlei pathogenen.² Daardoor komen die dieren steeds vaker in contact met de mens. Zo kunnen de pathogenen, en in het bijzonder de virussen, die ze dragen, naar ons overspringen. Ook de intensieve veeteelt vormt een mogelijke broeihaard van nieuwe virussen. Die miljoenen dieren vormen, zoals gigantische zwermen vleermuizen, een soort van petrischaal waarin virussen naar hartenlust genen kunnen uitwisselen.

Wetenschap

Gelukkig kunnen we uitbraken van besmettelijke ziekten, dankzij wetenschap en technologie, wel beter onder controle houden dan vroeger. Moderne epidemieën kunnen niet altijd uitgroeien tot een pandemie. En als ze dat wel doen, veroorzaken ze veel minder slachtoffers dan ze zouden kunnen veroorzaken. Covid-19 bijvoorbeeld, zou makkelijk 40 miljoen doden kunnen claimen, maar zal daar naar alle waarschijnlijkheid ver onder blijven.

Er moet wel aan toegevoegd worden dat zowel de besmettelijkheid als de dodelijkheid van het SARS-CoV-2 virus meevallen. Bovendien hebben we ook zicht op een vaccin. Sommigen vrezen echter dat ons geluk zo langzamerhand op is .De volgende keer krijgen we misschien te maken met een virus dat zowel zeer besmettelijk als zeer dodelijk is en waarvoor niet zo mak-kelijk een vaccin gemaakt kan worden, een besmettelijke variante van het uiterst dodelijke nipah virus bijvoorbeeld.

Lessen trekken

In een recent interview klonk Bill Gates zo apocalyptisch niet, maar hij waarschuwde wel dat er elke 20 jaar een nieuwe pandemie zit aan te komen. Dat is misschien nog optimistisch.

Hoe dan ook, indien we onvoldoende lessen trekken uit de jongste episode in de naoorlogse seriële multipandemie kan niet uitgesloten worden dat we later deze eeuw wel degelijk te maken krijgen met een veel moeilijker te beteugelen monstervirus. Of, om het in theologische woorden te zeggen, met een uppercut van de Schepper.

_____

¹ Onderzoek van het DNA van de Treponema pallidum bacterie heeft uitgewezen dat ze wel degelijk van Amerikaanse oorsprong is en daar al duizenden jaren mensen ziek maakte vooraleer, na 1492, de rest van de wereld te besmetten. Indianen hadden er echter een zekere weerstand tegen opgebouwd. Europeanen vormden een maagdelijke populatie voor de bacterie, zoals indianen een maagdelijke populatie vormden voor meerdere Europese pathogenen. Het is nog altijd niet helemaal duidelijk waarom er in de Nieuwe Wereld minder besmettelijke ziektes rondwaarden dan in Eurazië. Wellicht heeft het te maken met het feit dat er veel minder gedomesticeerde dieren waren. Zie in dit verband Jared Diamonds Zwaarden, Paarden en Ziektekiemen (2000).

² Die overvloed aan mensen, waarvan velen ook nog eens opeengepakt in miljoenensteden leven, verklaart waarom er de jongste decennia ook meer uitbraken van besmettelijke ziekten zijn. Een studie uit 2014 vond er sedert 1980 maar liefst 12.102.