Nooit voerde Zweden een harde lockdown in, tot ergernis van Europa. Ondanks een substantieel lager aantal ziekenhuisbedden raakte het Zweedse gezondheidssysteem nooit echt overbelast. En vandaag telt het Scandinavische land amper een tiende van het aantal nieuwe besmettingen in België. De Zweden hebben nu een stevig rapport klaar over hun aanpak het voorbije anderhalf jaar. Misschien kunnen ook Belgische beleidsmakers daar iets van opsteken?

Lessen trekken

Geloof het of niet, maar sommige landen proberen effectief lessen te trekken uit het hobbelige covid-parcours van het voorbije anderhalf jaar. Sterker nog: ze proberen vandaag al een beleid op langere termijn uit te tekenen. In Zweden – de hele pandemie lang het Europese zwarte schaap omdat het land bleef weigeren een echte lockdown in te voeren – verscheen eind vorige maand al een voorlopig maar bijzonder lijvig rapport over het gevoerde beleid. Daarin neemt een openbare onderzoekscommissie de pro’s en contra’s van de Zweedse aanpak onder de loep. Daarnaast worden de eigen maatregelen ook afgezet tegen die in de rest van Europa.

En zie, de inkt van dat rapport was nauwelijks droog of de Zweedse regering legde eind vorige week al enkele nieuwe voorstellen op tafel om de winter zo ongeschonden mogelijk door te komen. Een planmatige aanpak die toch enigszins afsteekt tegen de Belgische beleidslijn.Er is in Zweden geen ruimte voor paniekvoetbal, vorig jaar niet, afgelopen voorjaar niet, nu niet.

Stoffige lade

Er zijn in Zweden al evenmin 15 commissies, 25 hoorzittingen en enkele jaren nodig om tot een stevig onderbouwd rapport te komen. En finaal verdwijnt een kritisch rapport in Zweden ook niet in een of andere stoffige lade, in een poging ondermaats presterende ambtenaren of bleke politici uit de wind te zetten. Integendeel, het dient als basis om het beleid waar nodig bij te sturen. Niet op basis van starre dogma’s of politieke mantra’s, wel op basis van cijfers, nieuwe inzichten en gedocumenteerde successen en mislukkingen.

Heeft Zweden vandaag dan een nieuwe aanpak nodig? Afgemeten naar de Belgische normen: allerminst. Sterker nog: mochten ze voldoende intellectuele eerlijkheid aan de dag durven leggen, dan zou het voltallige leger van Belgische experten en ministers van Gezondheid nu blind tekenen voor de Zweedse cijfers. Om vervolgens zonder mondkapje of PCR-test het nachtleven van Stockholm in te duiken.

Onderaan de Europese besmettingsladder

In Zweden is op dit moment al minstens 69 procent van de bevolking dubbel gevaccineerd. Ons land doet het een stuk beter op dat vlak met 74,5 % (Bron: Ourworldindata, 25/11/2021). Daar staat tegenover dat Zweden al wekenlang amper nog covid-overlijdens te betreuren heeft, terwijl we hier alweer met dertig overlijdens per dag flirten. Kunnen we dit met enige goede wil nog als een ongelukkig toeval omschrijven, dan kan dat zelfs met de beste wil van de wereld niet meer gezegd worden over de dagelijkse besmettingscijfers. Terwijl ons land zich met een weekgemiddelde van 10.304 nieuwe besmettingen per miljoen inwoners net niet tot Europees kampioen kroont, bengelen de Zweden met amper 893 gevallen helemaal onderaan de Europese besmettingsladder.

In het geval van Portugal en Spanje – die met respectievelijk 1786 en 1007 besmettingen per miljoen inwoners  per week ook nog bijzonder laag scoren – zou het gunstige klimaat daar nog voor iets tussen kunnen zitten. Voor Zweden gaat dit argument uiteraard niét op. Ook het veelgehoorde excuus dat Zweden een dunbevolkt land zou zijn, slaat nergens op: 85 procent van de bevolking woont er in een stad of grotere gemeente. Maar ondanks die bijzonder goede cijfers blikt de Zweedse regering nu wel degelijk al een eind verder vooruit. En ze legt ook enkele nieuwe maatregelen op tafel die – het kan niet voldoende worden benadrukt– nog niet in de buurt komen van het paniekvoetbal waarin de meeste Europese landen al anderhalf jaar uitblinken.

Mortaliteitsgraad versus opleidingsniveau

Het rapport over het gevoerde beleid is nuchter en zakelijk, zonder al te veel franjes, en vooral ook eerlijk, zoals we dat van een Scandinavisch rapport mogen verwachten. Jawel, er zijn – vooral tijdens de eerste golf – te veel doden gevallen in de Zweedse rusthuizen. Daarvoor wijst de onderzoekscommissie vooral een aantal structurele problemen in die sector met de vinger. Van de zowat 15.000 covid-slachtoffers die er in Zweden tot vandaag te betreuren vielen, waren er ruim 13.300 ouder dan zeventig.

Op dit vlak heeft Zweden het dus niet veel beter gedaan dan de andere Europese landen. De algemene respons op de pandemie was in die eerste maanden ook te traag, stelt het rapport, en het sterk gedecentraliseerde gezondheidssysteem bemoeilijkte een efficiënte reactie. Positief is dan weer dat de Zweedse gezondheidszorg zich relatief snel herpakt heeft, en dat er op korte termijn wél een adequaat systeem op poten stond om covid-slachtoffers de best mogelijke zorgen aan te bieden.

Migranten

Minstens even interessant is de cijfermatig onderbouwde conclusie dat de mortaliteitsgraad ten gevolge van covid in Zweden nauw gelinkt blijkt te zijn aan het opleidingsniveau en het inkomen van de overledenen. Hoe lager het opleidingsniveau of het inkomen, hoe hoger het risico om op intensieve zorg te belanden of te overlijden. Niet geheel verrassend bleken inwoners van Zweden van buitenlandse afkomst het voorbije anderhalf jaar een flink hoger risico te lopen op een zwaarder ziekteverloop. Vooral Malmö en Stockholm kennen een belangrijke migrantenpopulatie. Die steden werden in verhouding ook veel zwaarder getroffen door de pandemie.

Ongeacht welke politieke of sociale conclusies je daaruit trekt, met deze data kan je sowieso aan de slag om de impact van eventuele volgende golven te proberen in te perken. De Zweden weten nu – cijfers in de hand – wie extreem kwetsbaar is en waar er dus meer moet gesensibiliseerd worden of waar gerichte maatregelen het grootste effect hebben.

Rusthuizen

Lessen trekken ze ook al meteen uit de rampzalige aanpak in de rusthuizen tijdens die eerste golf. Net voor het rapport publiek werd gemaakt, besliste het Swedish Public Health Agency – dat het beleid al sinds de aanvang van de pandemie coördineert – dat iedereen ouder dan 65, het verzorgend personeel én de thuisverzorgers in aanmerking komen voor een boosterprik. En voor de 80-plussers viel die beslissing al in september.

Ter vergelijking: in ons land heeft vandaag amper 45 procent van de 65-plussers een boosterprik ontvangen. Uit gegevens van Sciensano blijkt ook zwart op wit dat het aantal 65-plussers dat in de periode 15 oktober-15 november in Vlaanderen een derde keer geprikt werd dagelijks lager lag dan het aantal mensen dat toen theoretisch al in aanmerking kwam voor die derde prik.

De noodzaak van een booster

In Wallonië zagen we net de omgekeerde curve, wat zich ook in de naakte cijfers vertaalt. Terwijl in Vlaanderen nog maar 43,4 procent van de 65-plussers een derde prik kreeg, zitten ze in Wallonië al aan 49,7 procent. Zes procent verschil, dat lijkt weinig, maar in absolute aantallen gaat het dan al snel over enkele tienduizenden mensen.

Of er daadwerkelijk een direct oorzakelijk verband bestaat tussen het opmerkelijk lagere aantal boostervaccinaties in Vlaanderen en het relatief hogere aantal nieuwe besmettingen aan deze kant van de taalgrens de voorbije vier weken valt onmogelijk hard te maken. Maar beide gelijklopende trends zijn minstens opmerkelijk. Ze zouden de politici die enkele weken terug nog nadrukkelijk twijfelden aan de noodzaak van zo’n boosterprik bij ouderen of mensen met onderliggende aandoeningen toch tot een iets meer proactieve aanpak moeten aanzetten.

Sluitingsuur om half negen

De opmerkelijkste beleidskeuze die Zweden het voorbije anderhalf jaar maakte, was natuurlijk de weigering om tot een echte lockdown over te gaan. De motivering daarvoor was dubbel, zo benadrukt het rapport: het kon niet – puur wettelijk gezien – en de Zweedse overheid oordeelde ook dat de economische én mentale schade daarvan te hoog zou uitvallen. Toen de cijfers begin dit jaar een tijdlang stevig de hoogte ingingen – al bleven ze ook toen naar West-Europese normen nog altijd relatief laag – moest de horeca een tijdlang ‘s avonds om 20u30 de deuren sluiten. Er mochten toen ook nog maximaal vier klanten aan een tafeltje plaatsnemen en mondmaskers in het openbaar vervoer werden verplicht.

Veel minder ziekenhuisbedden

Volgens de onderzoekscommissie zijn er geen redenen om aan het nut van de beperkende maatregelen die tijdens de tweede golf werden ingevoerd te twijfelen. Maar tegelijk stelt ze vragen bij de publieke impact daarvan. ‘Het feit dat die nieuwe maatregelen niet of nauwelijks onderbouwd werden, zal niet bepaald bijgedragen hebben tot de geloofwaardigheid ervan,’ klinkt het. De commissie spreekt zich niet uit over de wenselijkheid van meer of minder harde maatregelen, maar dé finale toetssteen daarvoor blijft uiteraard de mate waarin het Zweedse gezondheidssysteem al dan niet overeind bleef.

Niet in het minst omdat het aantal ziekenhuisbedden in Zweden (2,1 per duizend inwoners – Bron Oeso) veel lager ligt dan in de meeste EU-landen. Ter vergelijking: in België zitten we vandaag aan 5,5 bedden per duizend inwoners, in Frankrijk aan 5,8. Maar zie: het Zweedse systeem kraakte weliswaar even in het najaar van 2020 maar ‘slaagde er bijzonder goed in om zich snel aan te passen en waar nodig extra bedden te creëren voor covid-patiënten’, zo concludeert het rapport. ‘Iedereen kreeg de zorg die hij of zij nodig had, ook op intensieve zorg, al moest het zorgpersoneel zich daarvoor vaak in vieren plooien.’ De commissie beveelt dan ook aan om personeelstekort in de zorg versneld aan te pakken, om in te zetten op betere arbeidsvoorwaarden en om ook zorgverstrekkers uit de privésector in te schakelen in de openbare gezondheidszorg.

Iets in het grondwater?

Mogen we het dan opmerkelijk vinden dat een land dat zelfs niet over de helft van het aantal Belgische ziekenhuisbedden beschikt er blijkbaar toch in slaagt om deze pandemie beter te beheren? En mogen we het nóg opmerkelijker vinden dat zo’n land daar ook in slaagt zonder een aantal belangrijke economische sectoren te sluiten en vervolgens met miljarden aan steun over de brug te moeten komen? Zit er in het hoge Noorden dan iets in het grondwater dat de Zweden beschermt tegen het virus? Niet bepaald.

Maar misschien is de combinatie van politieke geloofwaardigheid, fel gekoesterde burgerzin, een behoorlijk consequent en evidence-based beleid en een stevige dosis Scandinavische nuchterheid en gezond verstand wél een winnende cocktail. En misschien kunnen we hier ook iets leren van de aanbevelingen waarmee het Zweedse rapport afsluit. ‘Een belangrijke les uit deze crisis is dat we constant in staat moeten blijken om creatief en proactief te denken. Innovatief uit de hoek komen, betekent ook dat beleidsmakers zich bereid tonen om op zoek te gaan naar kennis en nieuwe inzichten bij andere experten. Bijvoorbeeld mensen die aan de slag zijn in het hoger onderwijs, maar ook bij mensen uit de civil society of instellingen die niet aan de overheid gelinkt zijn.’ Vrij vertaald: leg je oor niet enkel te luisteren bij de usual suspects, maar betrek ook andere experten en de brede samenleving bij je beleid.

Lagere oversterfte

Anders Tegnell, de architect van het Zweedse coronabeleid, reageerde twee weken geleden in een interview in de Britse zakenkrant The Financial Times op de bevindingen van het rapport. Hij benadrukte dat de oversterfte in Zweden, ondanks de weigering om echt harde maatregelen te nemen, tot vandaag lager ligt dan de meeste andere Europese landen. ‘We zitten nu bijna twee jaar in deze crisis, en Zweden is niet de beste leerling maar zeker ook niet de slechtste leerling van de Europese klas,’ klonk het. ‘Ondanks de weigering om hele sectoren formeel te sluiten, verliep het sociale leven ook in Zweden in 2020 op een laag pitje.’

De echte impact van maatregelen

Tegnell voelt nog altijd even weinig voor de opgelegde sluiting van allerlei sectoren, integendeel. ‘Ik denk dat de weerstand van de bevolking tegen een blinde sluiting van hele sectoren alleen nog maar is toegenomen. Bovendien hebben we het te weinig over de echte impact daarvan. Sommige maatregelen hebben hier en daar effect, maar het is bijzonder lastig om daar een duidelijk patroon in te ontwaren,’ aldus de Zweedse epidemioloog. ‘Uit wat we de voorbije weken gezien hebben in onder meer België, Oostenrijk en Nederland blijkt duidelijk dat een hoge vaccinatiegraad alleen niet volstaat om de pandemie onder controle af te remmen als het virus zich opnieuw heel sterk verspreidt. Wat we vandaag in die landen zien, moet ons alert houden, en dus is het geen slecht idee om hier en daar extra voorzichtigheid in te bouwen.’

Concreet betekent dit dat de Zweedse regering overweegt om vaccinatiecertificaten – en enkel dat – vanaf 1 december bindend te maken voor wie toegang wil tot grote bijeenkomsten of publieke evenementen. Organisatoren die dit niet kunnen of willen opleggen, zullen wellicht beperkingen in het aantal aanwezigen moeten aanvaarden. De minimumdrempel zou daarbij op 100 aanwezigen komen te liggen, maar het uitgangspunt is dat sportieve of culturele manifestaties moeten kunnen blijven plaatsvinden.