Culturele ‘coup’

Een schetsboek van de beroemde romantische schilder Caspar David Friedrich (1774-1840) blijft na een passage op de veiling in Duitsland. Een belangrijk museum uit de Angelsaksische wereld vist achter het net.

Het werk van Caspar David Friedrich staat weer volop in de belangstelling. Naar aanleiding van de 250ste geboortedag van de romantische schilder uit Greifswald liepen en lopen er drie tentoonstellingen van zijn werk in Berlijn, Dresden en Weimar. Er verschenen ook verschillende boeken over hem, onder andere een van Florian Illies, dat op Doorbraak werd gerecenseerd door professor emeritus Emmanuel Waegemans.

Identiteit-stichtend

De afgelopen weken was er heel wat deining over het ‘Karlsruher Skizzenbuch’, een van de zes bewaard gebleven schetsboeken van de schilder, dat zich al 200 jaar in privébezit bevond bij een familie uit Karlsruhe. Het schetsboek telt 33 bladzijden, meet 18 op 12 cm en toont bomen, takken en vogels als de essentie van waaruit later schilderijen van een onvergelijkbare schoonheid ontstonden.

Op 30 november 2023 is het kleinood te koop aangeboden bij veilinghuis Grisebach in Berlijn. De hamer viel bij een bod van 1,45 miljoen euro door een Amerikaans museum – door ‘Aufgelder’ (‘toeslagen’) zou dat 1,8 miljoen worden – onder het voorbehoud dat de voorlopige toewijzing niet door een definitieve werd vervangen.

Volgens het Kulturgutschutzgesetz (KGSG) (Wet ter bescherming van cultuurgoed’) moest eerst nog een onafhankelijke commissie van experts op vraag van de administratie Cultuur van de deelstaat Berlijn zich uitspreken over de vraag of het werk in kwestie als ‘identitätsstiftend für die deutsche Nation’ kon beschouwd worden, of het identiteit-stichtend is voor de Duitse natie.

De christendemocratische politica Monika Grütters (CDU) bracht als voormalig staatssecretaris van Cultuur en Media in de laatste twee regeringen van bondskanselier Angela Merkel in 2016 het KGSG mee tot stand met de bedoeling ‘het verdwijnen van nationaal cultuurgoed uit Duitsland te verhinderen’ zoals ze in een opiniestuk in Tagesspiegel (6 juli) aangeeft.

Risico

Drie belangrijke Duitse culturele instellingen – Klassik Stiftung Weimar, Staatliche Kunstsammlungen Dresden en Stiftung Preußischer Kulturbesitz – hebben daarbij de handen in elkaar geslagen en met financiële ondersteuning van de Ernst von Siemens Stiftung het schetsboek kunnen verwerven voor 1,7 miljoen euro.

Hermann Parzinger, de huidige directeur van Stiftung Preußischer Kulturbesitz, sprak, gelet op de spannende verwikkelingen rond de ‘redding’ van het schetsboek, van een ‘coup’, maar ook van een ‘toekomstmodel’, in die zin dat een collectieve verwerving door meerdere instellingen met de hulp van een privé-partner meer mogelijk maakt dan wat een enkele instelling in tijden van besparing aankan. Het feit dat een werk dat op de lijst van te beschermen cultuurgoederen terechtkomt, alleen in eigen land mag worden verhandeld, houdt ook een risico in. Stel dat een gefortuneerde Duitser meer had geboden, was het werk weliswaar niet naar het buitenland verdwenen, maar wel voor onafzienbare tijd aan het oog van het publiek onttrokken.

Kritiek

Een punt van kritiek, vanuit de kunsthandel zelf en bij monde van advocaat Peter Raue (Die Welt, 28 juni), luidt dat de staat de mogelijkheid van ‘onder-bescherming-plaatsen’ zou misbruiken om op ‘goedkope’ wijze, tegen prijzen buiten de internationale markt, in het bezit van kunstobjecten te komen. Grütters noemt die uitspraak een ‘verbale ontsporing’. De experts van de commissie zouden immers in alle onafhankelijkheid gehandeld hebben. Dat alles zou in lijn zijn met de geest van de wet, wat Grütters als volgt uitdrukt: ‘Nationale identiteit groeit allereerst uit het culturele leven van een land.’ De romantiek, waarvan Caspar David Friedrich een toonaangevende exponent is, wordt in de kunstgeschiedenis ‘als Wesenszug deutscher Gesinnung hervorgehoben’ (‘als een wezenlijk kenmerk van Duitse houding benadrukt’).

Het ‘Skizzenbuch’ blijft dus in Duitsland. Het is nu het gemeenschappelijke bezit van drie instellingen en zal om de vijf jaar verhuizen tussen Berlijn, Dresden en Weimar.