Betoverende stilte: Caspar David Friedrichs reis door de tijd

De schilderijen van Caspar David Friedrich roepen al eeuwenlang diepe gevoelens op. Die worden nog eens versterkt bij het lezen van Betoverende stilte, zo blijkt.

Florian Illies was me bekend door zijn geweldig boek Liebe in Zeiten des Hasses. Chronik eines Gefühls 1929-1939, een fascinerend en bijzonder goed verteld verhaal over het decennium in de Duitse geschiedenis waarin de haat centraal stond en men zich voorbereidde op een grote wereldbrand.

Toen dan vorig jaar zijn nieuw boek over de romantische schilder Caspar David Friedrich (1774-1840) werd aangekondigd, waren de verwachtingen groot. Ingelost zijn ze in elk geval.

Spannend boek

Deze biografie over de grootste Duitse romantische schilder is een spannend boek dat op een originele manier een rode draad probeert te vinden in het weinig avontuurlijke leven van de kunstenaar.

Betoverende stilte is knap ingedeeld in vier thematische hoofdstukken: vuur, water, aarde, lucht. Dat zijn de vier elementen die levensnoodzakelijk waren voor Friedrichs kunst. Over het schilderij Das Große Gehege zegt Illies: ‘Uit het razen van de vier elementen laat Friedrich hier opeens een betoverende stilte ontstaan.’ Daarmee wordt meteen ook de mooie titel van zijn biografie verklaard.

Vuur

Het eerste thema (vuur) domineert het leven en het werk van C.D. Friedrich. Talrijke werken van hem gingen in vlammen op of werden verbrand. Denk bijvoorbeeld aan de brand in het Glaspaleis van München in juni 1931, de brand in het eigen huis of dat van een verzamelaar, de vandalenstreken van bezettende Sovjetsoldaten in 1945, …

Friedrich is duidelijk bezeten van vuur. Grandioos is de geschiedenis die Illies vertelt over het schilderij Das brennende Neubrandenburg, verwijzend naar de stad van Friedrichs ouders, waarover tijdgenoten verontwaardigd waren. Maar de stad heeft nooit gebrand, dus bedoelde de kunstenaar de apocalyps?

Als de Sovjets in het voorjaar 1945 de totaal onaangeroerde stad bereiken, steken ze de stad in brand, waardoor 80 procent van de oude stad verloren gaat. Friedrichs apocalyptische nachtmerrie wordt werkelijkheid. En ten slotte heeft hij kort voor zijn dood al de brieven die hij ooit had ontvangen in de oven verbrand, een voor biograaf Illies vervelend feit.

Germaanse held?

Terwijl Caspar David Friedrich rond 1900 totaal vergeten is, halen de nazi’s hem vanonder het stof en proberen ze er een Germaanse held van te maken. Zijn landgenoten moeten maar ‘Friedrichdeutsche’ worden.

De romantische, wat sombere Duitser moet tot inspirerend voorbeeld dienen voor de heldhaftige nazisoldaten. Vooral het doek De Watzmann valt in de smaak van Adolf Hitler, omdat deze berg in al zijn trots en mannelijkheid voor ‘het eeuwige Duitsland’ zou staan.

Deprimerend of troostend?

De generatie van mei ’68 vindt niets aan de man: te burgerlijk, te niet-revolutionair, te passief, zonder enige erotiek en dat terwijl men in de DDR van Friedrich een voorloper van het marxistische mensbeeld probeerde te maken. Illies haalt verschillende visies op het werk van Friedrich aan: de ene vindt de werken deprimerend, de andere vindt er troost in, terwijl weer iemand anders er eenzaam en ontroostbaar door wordt.

Sommigen zien in hem de kunstenaar die natuurgetrouw Duitse landschappen schilderde, terwijl Illies net aantoont dat eigenlijk geen enkel doek van de kunstenaar ergens concreet gelokaliseerd kan worden en een mix brengt van wat hij gezien én daarbij gevoeld heeft. Daarom spreekt de biograaf van het begin van de abstracte kunst en noemt Friedrich een conceptualist.

Interessant zijn ook de figuren die zich door hem hebben laten inspireren, waaronder Walt Disney en Samuel Beckett. Friedrich voelde zelf aan dat hij zijn tijd ver vooruit was.

Fantastisch werk

Illies heeft een boeiende en hier en daar poëtisch aandoende biografie geschreven van een in de negentiende eeuw vergeten, maar in de twintigste eeuw herontdekte kunstenaar voor wie hij duidelijk sympathie voelt. Niet zonder reden, want het boek is een rehabilitatie van een lang onderschatte kunstenaar, die net als Van Gogh nu hoge toppen scheert.

Voor wie de grote tentoonstelling in Hamburg en Berlijn bezocht heeft of hoopt er binnen te geraken, is dit boek een fantastische introductie.

Historische context

Een van de vele charmante trekken van dit boek is de historische contextualisering. Zo lees je over de geschiedenis van het mooie schilderij Auf dem Segler, dat ooit in 1820 door de Russische grootvorst Nikolaj Pavlovitsj werd gekocht, vooral omdat het hem zo trof door de overeenkomende biografische invalshoek.

In 2020 keerde het werk terug naar Dresden waar het op een Duits-Russische expositie werd tentoongesteld. In de catalogus schreef de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov, over de romantiek als ‘unieke grensoverschrijdende kunstbeweging’. Midden februari 2022 keerde het doek terug naar Rusland, enkele dagen later ‘overschrijdt Rusland een totaal andere grens en beëindigt daarmee de droom van vrijheid in Oekraïne’.

Wie geïnteresseerd is in de cultuurgeschiedenis van Duitsland, komt in Betoverende stilte ongetwijfeld aan zijn trekken.