De Eroica: een symfonie als een politiek incorrecte mokerslag

Vandaag precies 250 jaar geleden, in 1770, werd ene Ludwig van Beethoven geboren (of juister: gedoopt), de man die aan het begin van de 19de eeuw de muziek op haar grondvesten deed daveren. Er is weinig van te merken in de pers, zelfs een zogenaamde kwaliteitskrant als De Standaard maakt er geen woord aan vuil. Dat heeft misschien wel een betekenis. Passen de figuur en de stijl van Beethoven wel in het gladde, postmoderne universum van woke-journalisten die jacht maken op alles wat zich boven het maaiveld verheft?

In Beethovens tijd was Wenen de absolute cultuurmetropool, en het classicisme, door de hofcomponist Joseph Haydn tot zijn perfectie gebracht, hét absolute model. De kunst van het evenwicht, de harmonie en de ongenaakbare vorm, die het spiegelbeeld uitmaakte van de stabiele machtsverhoudingen. Met Haydn dacht men dat alles definitief in de juiste plooi was gevallen, de muziek samen met de maatschappelijk orde die in Europa nog altijd door de Habsburgse dynastie werd gedomineerd. Het zou nooit nog veranderen, de geschiedenis was voltooid. Steeds gezapiger en steeds vadsiger kleefde de macht aan de troon. Tot er ene Napoleon op het toneel verscheen.

De onderste steen omkeren

We weten dat Beethoven eerst zijn derde symfonie, bijgenaamd de Eroica, wilde opdragen aan Napoleon Bonaparte, maar toen deze zich tot keizer wilde laten kronen werd de opdracht met driftige hand doorkrast. Ook zonder dat fait divers blijft die symfonie revolutionair en uitgesproken ‘politiek’. Dat de man Vlaamse roots had (zijn grootvader was uit het Mechelse afkomstig) is misschien toch niet zonder betekenis: er kleeft iets van zompige klei aan de botten van dit genie. En dat de grootste Beethoven-autoriteit en dirigent wereldwijd, Jan Caeyers, eveneens een Vlaming is, is mogelijk ook geen toeval. Laten we maar even chauvinist zijn, en ons Beethoven toe-eigenen als uitdrager van de Vlaamse dweisheid. Dat wat velen van ons wel zouden willen zijn maar niet altijd durven: het dwarsliggen, verheven tot kunst en levensstijl. Niet als mode, maar net tegen de stroom in.

Brave mensen worden zelden kwaad, en er is geen behoefte om iets te veranderen als de verontwaardiging ontbreekt. De manier hoe Beethoven in die zin de grenzen van de muziek verlegde, en meteen heel het heersende culturele paradigma van tafel keilde, doet denken aan wat we vandaag ‘politiek incorrect’ zouden kunnen noemen. Het tarten van conventies en het willen verleggen van grenzen, compromisloos en zonder zin voor vriendschappen en connecties. Noemt het maar gerust: een gebrek aan respect en zin voor fatsoen.

Baf! Baf! Haydn haatte die derde symfonie, die vandaag als dé vloek in de klassieke kerk wordt beschouwd. Vanaf de eerste maten al een getoeter en geroffel, en met wendingen die toen door bravere experten zonder meer als ‘fout’ werden aanzien. Tot diep in de negentiende eeuw werden de symfonieën van Beethoven, ook de bekende vijfde (ta-ta-ta-taaa), in een ‘gecorrigeerde’ versie uitgevoerd, meer overeenkomstig het handboek van de harmonie. Dat geeft te denken: de middelmaat die het excellente probeert naar zijn hand te zetten.

Het belang van de liefde

Public domain

Josephine Brunsvik, de ‘onsterfelijke geliefde’ die mogelijks een kind had van Beethoven

Dat brengt ons onvermijdelijk bij de trieste afgang van het huidige onderwijs, de afkeer van intellectuele durf en de promotie van het kuddegedrag, met het recente voorval van academische censuur in de Antwerpse Karel de Grote Hogeschool als uitschieter. Het maatschappelijk egoïsme bloeit welig, maar het individualisme en de zoektocht naar excellentie worden ten zeerste gewantrouwd. Beethoven echter houdt ons bij de les: ook al is zijn genie uniek, zowel de figuur als de muziek inspireren tot een radicale levenshouding, die niet op zijn Twitters ontaardt tot puur gescheld, maar ook wil zoeken en verdiepen, ‘de onderste steen omkeren’ zoals dat heet.

Last but not least kon Beethoven ook fanatiek liefhebben. Eleonore, Elise, Joséphine, namen waar ook na 200 jaar musicologisch grafdelven een mist rond blijft hangen, maar die toelaten om zijn muziek erotisch en zelfs seksueel te lezen. Iets waar Jan Caeyers het vermoedelijk niet oneens mee is. De liefde is even rücksichtlos als de strijdlust, beiden zijn volstrekt complementair, weten we sinds Freud.

Dat de EU zijn Ode an die Freude, het laatste deel met koor van de 9de symfonie, misbruikt als ‘Europees volkslied’, en er zo een ode aan de politieke correctheid van maakt, deert weinig. Ik heb zo mijn eigen interpretatie van die Freude, schöner Götterfunken, en dat Elysium dat we feuertrunken betreden, U toch ook?

Dirigent Jan Caeyers schreef Beethoven, een biografie. Uiteraard te koop in de online boekhandel van Doorbraak. Bekijk hieronder een interview met Jan Caeyers.