De EU als nieuw ‘Empire’

Het kapitalisme zal niet ineenstorten zoals het ‘reëel existerende socialisme’. Dat schreef Elmar Altvater, auteur van het in 2005 verschenen boek Das Ende des Kapitalismus, wie wir ihn kennen. Het gevoel dat zich echter  onder de mensen zou verbreiden, was volgens de emeritus professor ‘Ernüchterung’ (ontnuchtering) over de kloof tussen ‘de beloften van het kapitalisme en de inhumane uitwerkingen van een ongebreideld marktliberalisme’.

Openbaring

Voor de zoon van een mijnwerker uit het Roergebied betekende de lectuur van Das Kapital van Karl Marx begin jaren ’60 een ware openbaring. Na zijn studies economie en sociologie in München vatte de bekennende marxist zijn academische carrière aan als assistent aan de universiteit van Erlangen-Nürnberg (1968-1970). In 1971 werd hij professor politieke economie aan het Otto-Suhr-Institut van de Freie Universität Berlin.

Toen al ontpopte Altvater zich tot een scherp criticus van het kapitalisme als wereldsysteem. Hij deed dat op een moment dat nauwelijks iemand anders het begrip globalisering als de alles doordringende verschijningsvorm ervan in de mond nam. Hij engageerde zich in ‘mei 68’ ook in de linkse studentenbeweging en was medeoprichter van het blad PROKLA (het acroniem van ‘Probleme des Klassenkampfs’), dat vandaag Zeitschrift für kritische Sozialwissenschaft heet.

Destructieve krachten

Nadenken over het kapitalisme als economisch model betekende voor Altvater ook nadenken over het milieu. Een moraliserende houding aannemen tegenover vraagstukken van ecologie volstond niet. Altvater werkte aan een bredere kritische kijk op het kapitalisme. Daarin zou de ‘roofbouw op het milieu’ een ‘extern effect van zijn op winst georiënteerd model’ zijn. Waar Marx droomde van de toe-eigening van de ‘Produktivkräfte’ (productiekrachten) door het proletariaat, spiegelde Altvater als waarschuwing de ‘Destruktivkräfte’ van het kapitalisme voor. Dat systeem zou teveel en vaak nutteloze goederen produceren waarvoor een ‘Konsumzwang’ (consumptiedwang) opgewekt werd. Consumenten werden er niet gelukkiger op en het milieu voer er niet wel bij, stelde Altvater in een interview met de Deutschlandfunk in 2008.

Het lag in de lijn van zijn denken over milieu, kapitalisme en globalisering dat hij stichtend lid werd van zowel de Duitse partij ‘Die Grünen’ als van de wetenschappelijke adviesraad van de ‘andersglobalisten’ van attac. Hij begon echter afstand te nemen van de Duitse groenen, toen deze onder hun groene buitenlandminister Joschka Fischer in 1999 tijdens de Kosovo-oorlog de NAVO-operatie tegen Servië ondersteunden. Consequent was het dan ook van hem om in 2007 toe te treden tot de links-radicale Die Linke. Symbolisch vlak voor de top  van de G-8 in Heiligendamm aan de Oostzee

‘Empire’

De ‘Wende’ in de DDR en de val van de Muur in 1989 vervulden Altvater met bezorgdheid over wat er komen zou. Anders dan de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama die de zege van het kapitalisme bejubelde als het ‘einde van de geschiedenis’, vreesde Altvater de opmars van het neoliberalisme als een mens noch milieu ontziend systeem. Sinds de financiële crisis van 2008 duikt het begrip ‘kapitalisme’ weer als een ‘legitieme categorie’ op in de maatschappijanalyse. Voorheen werd over ‘markteconomie’ gesproken, zoals de econonoom en socioloog Oliver Nachtwey in een artikel naar aanleiding van de ‘renaissance van het marxisme’ opmerkt.

Ook tegenover de Europese Unie (EU) die in haar huidige expansieve vorm mogelijk werd door de opname van de vroegere Oostblokstaten,  stond Altvater kritisch. De EU was in zijn ogen een nieuw ‘Empire’. Haar strategie bestaat er volgens hem in haar economische macht uit te bouwen via vrijhandelsverdragen met het Zuiden. Er zou misschien wel eens een verband kunnen bestaan met de grote migratiegolven vanuit Afrika de laatste jaren. Niet alleen nood, maar ook verwachting drijft mensen naar een ander continent en in de armen van een systeem dat zelf tegelijkertijd wil kunnen putten uit een reservoir van goedkope arbeidskrachten.

Toetssteen

Met het overlijden van Elmar Altvater op 1 mei 2018 — ook weer zo een symbolische datum in het licht van zijn werken als marxist — verliest het debat over de globalisering een kritische en geëngageerde stem. De 37 boeken en talloze artikelen die de wetenschapper nalaat, vormen verder een toetssteen voor het nadenken over het kapitalisme als economisch en maatschappelijk systeem. Zijn werk dwingt alleszins om te overwegen of er al dan niet alternatieven voor dat systeem bestaan.