De hete aardappel van de overbevolking

Aan het recent verschenen IPBES-rapport wordt minder ruchtbaarheid gegeven dan aan de befaamde IPCC-rapporten over de toestand van het klimaat. Het is  nochtans een goed gedocumenteerde en aangrijpende studie over de mondiale biodiversiteit. Sinds 1970 zou het aantal diersoorten wereldwijd met 60 % verminderd zijn. De versnelling van het verlies aan biodiversiteit zou, bij ongewijzigd beleid, alleen maar toenemen. Bevolkingsgroei en consumptiedrang zijn volgens het IPBES daarvan de voornaamste oorzaken.

Biodiversiteit onder zware druk

IPBES staat voor Intergovernmental Panel on Biodiversity loss and Ecosystem Services. Maar liefst 132 landen, waaronder België, werken er samen. Het is een samenwerkingsverband van Verenigde Naties, ngo’s en meer dan 400 universitaire onderzoekers en bedrijven. Het hoofdkwartier van de organisatie bevindt zich in Bonn en wordt geleid door de chemicus Robert Watson. Op 6 mei maakten heel wat internationale kranten en ook het VRT-nieuws gewag van een nieuw rapport: het IPBES rapport over biodiversiteit. Dat waarschuwt dat: ‘de mens tot nu toe nooit geziene verschuivingen en uitroeiingen teweeg brengt in de wereld van de levende organismen‘. Ongeveer 1 miljoen dieren- en plantensoorten zouden nu bedreigd zijn. Eén van de belangrijkste effecten van hun verdwijnen betreft de bedreiging van onze voedselvoorziening. IPBES wijst er zonder al te veel omwegen (zij het erg diplomatisch) op dat dit te wijten is aan de explosieve groei van de mensenpopulatie: ‘Since 1970 the global human population has more than doubled’. Ook de consumptie per hoofd speelt een belangrijke rol en steeg de voorbije decennia even explosief.

Eten en gegeten worden

Vraag de biologen hoeveel soorten levensvormen er bestaan en zij staan voor een onmogelijke uitdaging. De ietwat meer ontwikkelde levensvormen die we nog met het oog en met de lichtmicroscoop kunnen zien, worden geschat op 9 miljoen. Slechts zo’n 1,2 miljoen daarvan zijn al bekend en beschreven! Voor de lagere levensvormen, micro-organismen gaat het minstens om een veelvoud van die 9 miljoen. Ze tellen kan niet. Slechts met studie van statistische verdelingen kunnen we er een ruw idee van krijgen. De soorten houden elkaars aantallen op een dynamische wijze in evenwicht. De ene soort is een voedingsbron voor de andere. Als één soort door externe omstandigheden (beschikbaarheid van voedsel) in aantal toeneemt, gaan de andere soorten deze verandering automatisch tegenwerken. De vergrote populatie wordt een gemakkelijke voedingsbron voor andere soorten, waardoor het aantal terugloopt. Deze biologische systemen reageren zoals chemische evenwichten. Vaak geraakt een ecosysteem door omstandigheden compleet ontregeld.

Mao Zedong vond muggen, mussen, ratten en vliegen maar niks. Ze waren immers verantwoordelijk voor malaria, het opeten van graantjes, mogelijk zelfs voor het verspreiden van de pest en beestjes die iemands gemoed danig kunnen verstoren. Geen enkele bioloog durfde de ‘grote roerganger’ te zeggen dat als je een soort elimineert het ganse systeem mogelijks lange tijd op hol slaat. Mao liet de mussen, naast intellectuelen en dissidenten, met man en macht uitroeien. Hoe kon hij vergeten dat mussen sprinkhanen op hun menu hebben en dat die populatie in China explosief kon toenemen? De sprinkhanenplaag die erop volgde was rampzalig voor de Chinese landbouw en medeoorzaak van 45 miljoen hongerdoden. Soms is het de ongebreidelde toename van een onooglijk organisme dat het evenwicht verstoort, zoals de schimmel die omstreeks 1840 in Ierland de aardappelen aantastte. Die schimmel maakte zo’n 1 miljoen hongerdoden.

De hete aardappel van de overbevolking

Het IPBES-rapport blijft relatief voorzichtig in vergelijking met sommige recente teksten. Een artikel, ‘World scientists warning to humanity’, onderschreven door meer dan 20.000 wetenschappers, windt er minder doekjes om. Dat artikel identificeert de continue, snelle bevolkingstoename als een primaire driver van de ecologische en maatschappelijke bedreigingen. Bij die maatschappelijke bedreigingen horen oorlogen, oncontroleerbare migraties, vluchtelingenkampen… Het schuift familieplanning en opvoeding van meisjes naar voren om het niet houdbare aantal kinderen per vrouw te doen dalen. Voor het IPBES is de bevolkingstoename een secundary driver. Dat klinkt waarschijnlijk beter voor de ngo’s en de regeringen die hun fiat moeten geven over de tekst.

Een wetenschappelijke idee wordt immers pas aanvaard als ze past in de gedachtegang van machtige doctrines zoals kapitalisme, communisme, religie… Of als ze correcte voorspellingen blijken te doen, bruikbaar voor de doctrine. Denk aan Stalins geloof in de vele revolutionaire ideeën van zelfverklaard genie professor Lysenko. Een van diens ‘geniale’ invallen was dat als je onkruid kweekt in de juiste omstandigheden je die zou kunnen transformeren in nuttige gewassen. Duizenden sceptische en kritische Russische biologen werden ontslagen, gevangengezet en vaak doodgeschoten.

In alle hogervermelde doctrines staat de mens centraal; de mens als zelfverklaard heerser over de natuur. Die ideeën van het IPBES-rapport vinden daarom wellicht niet zoveel weerklank in onze media als die over klimaat. Als je beweert dat de snelle aanwas van de menselijke populatie en haar consumptiepatroon op dit moment geen zegen meer is, maar oorzaak van de afkalving van de biodiversiteit, van oorlog en migratie-ellende, dan bezig je een denkpatroon dat niet overeenstemt met dat van de modale wereldverbeteraar, politicus of ngo. Het is dan ook erg tekenend dat de Vlaamse media, zoals de VRT, bij de bespreking van het IPBES-rapport met geen woord repten over de kwestie van overbevolking. Dit staat in schril contrast met de eerlijkere manier waarop Der Spiegel bij de verslaggeving over het IPBES de problematiek van de bevolkingsgroei wel naar voren schoof…

Aangeven dat de mens ondergeschikt is aan de natuur en niet omgekeerd, blijft even revolutionair als de stelling van Copernicus dat de aarde rond de zon draait. Wij allen, de zogenaamde masters of the universe, zijn een onderdeel van een complex ecosysteem dat we zullen moeten respecteren. Anders worden we uitgewist, zoals het geval zal zijn met vele andere soorten in de volgende decennia. Game over. Het IPBES heeft de moed om deze harde realiteit aan te kaarten.