De knieval van Angela Merkel

Op het hoogtepunt van de eurocrisis was het onderscheid tussen de fans en de critici van Angela Merkel heel duidelijk. De scheidingslijn liep tussen enerzijds centrumrechtse Duitsers en anderzijds hun linkse landgenoten en de mensen uit vooral de zuiderse lidstaten van de Europese Unie (EU). Die laatsten voelden met het bezuinigingsbeleid van Merkel de hamer van een ‘dominant Duitsland’ op zich neerkomen. In de vluchtelingencrisis zijn de rollen binnen Duitsland omgedraaid. Terwijl Merkel bijval oogst van de linkerzijde, krijgt ze meer en meer kritiek vanuit haar eigen christendemocratische CDU en de Beierse zusterpartij CSU. Tientallen mandatarissen verwijten Merkel naïviteit en talloze partijleden eisen zelfs haar ‘onttroning’. Ook in de onderstroom van het internet borrelen haatgevoelens tegenover haar op. In opiniepeilingen krijgt de CDU klappen, terwijl het rechts-populistische Alternative für Deutschland (AfD) erop vooruitgaat.

Blitzbezoek

Tegen die achtergrond krijgt het blitzbezoek van Merkel aan het Turkse Istanbul op zondag 18 oktober een wrange nasmaak. De bondskanselier stelde zich in het verleden altijd hard op tegenover Turkije. Ze was nooit happig op een toetreding van de kandidaat-lidstaat tot de EU, maar verkoos het begrip ‘geprivilegieerd partnerschap’, wat zoveel betekent als ‘de voordelen, maar niet de instellingen van de EU’. Nu Merkel nattigheid voelt, heeft ze ineens Ankara nodig om de massale vluchtelingenstroom, die via Turkije richting Duitsland verloopt, te helpen indammen. Ze trok in hoogsteigen persoon naar de Bosporus omdat ze weet dat Turkije van oudsher goede relaties heeft met en opkijkt naar Duitsland. Haar kanselierschap staat of valt met de oplossing van de vluchtelingencrisis. Daarvoor loopt ze wel het risico haar principes te verraden.

Precies de politica die zich als het morele geweten van de wereld opwierp door haar armen te openen voor honderdduizenden vluchtelingen, ging op visite bij de Turkse president Erdogan die in binnen- en buitenland veel kritiek oogst wegens zijn autoritaire optreden. Merkel stelt Turkije miljardenhulp in het vooruitzicht, visavrij verkeer voor zijn burgers richting de Schengenzone en zelfs de opening van de onderhandelingen over cruciale hoofdstukken als economie en justitie (binnen het gemeenschapsrecht van de EU dat elke kandidaat-lidstaat moet overnemen in het eigen rechtssysteem). Onderhandelingen over justitie zouden Turkije er wel toe kunnen nopen om werk te maken van de rechtsstaat en burgerlijke vrijheden. Mocht dat lukken, zou Merkel dat op lange termijn wel als succes kunnen boeken. Maar garanties zijn er niet. Daarom is het een hoge prijs die Merkel-Duitsland – na alle vroegere terughoudendheid – bereid is om te betalen, want hij houdt een opwaardering van Turkije in. Achteraf moet Berlijn niet meer proberen om de boot van de toetreding tot de EU af te houden voor Ankara. Daags na het bezoek liet de Turkse premier Davutoglu zich schamper uit over het financiële onderdeel van het zogenaamde ‘project’. Turkije zou niet zomaar geld willen om, ter ontlasting van Europa, vluchtelingen op te vangen in wat hij ‘concentratiekampen’ noemde. Die uitspraak versterkt het vermoeden dat Ankara zijn eisen nog zal opschroeven.

Armeense genocide

Intussen doet Duitsland er alles aan om de Turken niet voor het hoofd te stoten. Zo hebben de meerderheidspartijen in de Bondsdag zelfs de tweede lezing van een resolutie over de erkenning van de Armeense genocide van 1915 uitgesteld. Haar bezoek echter uitstellen tot na de Turkse parlementsverkiezingen van 1 november kon Merkel blijkbaar niet. De democratische krachten in Turkije zijn teleurgesteld omdat de kanselier zo indirect verkiezingssteun levert aan de Turkse president. Het is jammer dat ze vertegenwoordigers van de seculiere oppositiepartij CHP niet heeft willen ontmoeten. Misschien zetelt die partij mee in een toekomstige coalitieregering en zullen de EU en Merkel haar wel degelijk nodig hebben. Zoveel haast leek Merkel geboden, dat ze zichzelf voorbijloopt.

De tocht van Merkel naar Istanbul herinnert aan ‘der Gang nach Canossa’ die de Duitse keizer Hendrik IV tijdens de middeleeuwen als boeteling ondernam naar de residentie van de paus die hem had geëxcommuniceerd. Hoe vernederend de boetedoening ook was, de keizer slaagde in zijn opzet door de ban te laten opheffen. Of de kanselier ook haar slag zal hebben thuisgehaald, is zeer de vraag. Merkel kan niet terugkomen op haar stellingname in de vluchtelingencrisis, maar ook in haar houding tegenover Turkije heeft ze een point of no return bereikt. In haar voortvarendheid heeft ze zowel Duitsland als de EU voor voldongen feiten geplaatst en met risico’s opgezadeld die de Europese burgers zullen moeten uitzweten.

(Dit artikel verscheen eerder in De Standaard).