De schaduw van Enoch Powell

Twintig jaar na zijn dood slaagt de Britse politicus Enoch Powell er nog altijd in een rel te veroorzaken. Dat gebeurde toen BBC-medewerker Amol Rajan enthousiast tweette dat een gecontesteerde toespraak van Enoch Powell voor het eerst na vijftig jaar integraal wordt uitgezonden op zaterdag 14 april.

Acteur Ian McDiarmid zal de stem van Powell spelen. Voor de onwetenden onder ons: McDiarmid speelt in de Star Wars-serie de rol van Darth Sidious, de keizer van het Kwaad. De acteur vertolkt Powell in het toneelstuk ‘What Shadows’. Een theaterstuk waarbij de politicus, zijn woorden en hun effect onder de loep worden genomen.

Het weekbladThe New Statesman nam alvast aanstoot aan het enthousiasme van de BBC. ‘Smakeloos’ noemt het blad de aankondiging.

Omwille van de groeiende controverse, zag de BBC zich genoodzaakt een verklaring rond te sturen waarin hij oproept om eerst het programma te beluisteren, vooraleer het te bekritiseren.

In vuur en vlam

De controversiële toespraak van vijftig jaar terug staat bekend als ‘The Rivers of Blood’-speech. Het was een aanklacht van het conservatieve parlementslid tegen de groeiende groep migranten in het Verenigd Koninkrijk. Powell sprak op 20 april 1968 voor de lokale partijafdeling van de Conservatives in Birmingham. Omdat een lokale nieuwsreporter de tekst op voorhand mocht inkijken, was er een televisieploeg aanwezig. De ‘Birmingham speech’, zoals Powell hem zelf noemde, kreeg nationale ruchtbaarheid en zette het nationale debat in vuur en vlam. ‘Binnen vijftien of twintig jaar tijd zal in dit land de zwarte de zweep voeren over de blanke.’ Explosieve woorden. ‘Als ik vooruitkijk, ben ik met sombere voorgevoelens vervuld. Net als de Romein, lijk ik de Tiber te zien fel schuimend van bloed’.

Spuug en lof

De toespraak was een Britse versie van ‘de ondergang van het Avondland’-thema. De spreker voorzag alleen maar problemen in een alsmaar meer multiraciaal Verenigd Koninkrijk. Oppositieleider Edward Heath schoof Powell meteen aan de kant, de belangrijke krant The Times schreef over een ‘evil speech’ en sprak samen met de verzamelde pers schande. Toch werd Powell de held van de dag. Toenmalige peilingen – de Britten waren daar toen al fan van – toonden een brede steun van 74 procent van het electoraat weer. De nogal elitaire Enoch Powell kreeg applaus van Londense dokwerkers en lokale slagers scandeerden zijn naam toen ze door Engelse dorpen marcheerden. Labourpoliticus Tony Benn daarentegen zag in de radicale woorden de geest van Dachau en Bergen-Belsen opdoemen.

Enoch Powell = politieke paria

De politieke carrière van de man die ooit hoopte om viceroy van Indië te worden, was voorbij. Van kanshebber voor het premierschap werd Enoch Powell een solitair politiek figuur. Als parlementslid voor de Ulster Unionist Party streed hij voor de volledige opname van Noord-Ierland in het VK. Powell bekampte voortaan zijn voormalige partij, de Tory’s. Onder meer hun pro-Europese standpunt — de Conservatives waren er ooit helemaal voor — stoorde hem mateloos. Hij vond de toetreding van het VK tot de EU een volledige overgave van de Britse soevereiniteit.

Een bewonderaar in Downing Street

In de jaren 80 zat er een Powell-fan in Downing Street. Men beweert dat Margaret Thatcher stukken van verschillende toespraken van Powell uit het hoofd kende. Het waren vooral zijn toespraken over de economie die haar interesseerden. Samen met Keith Joseph was Enoch Powell belangrijk geweest in de vorming van het befaamde ‘Thatcherism’. Een cartoon uit die jaren toont hoe de IJzeren Dame een boek presenteert aan de wereld, Thatcherism by Enoch Powell. Wanneer men echter aan de man zelf opmerkte dat de premier geloofde in ‘Powellism’, antwoordde de onderwijzerszoon: ‘Jammer dat ze er geen snars van begrijpt’. Hij vond Margaret Thatcher nog te soft in haar economisch beleid en hij wilde een volledige afbouw van de welvaartsstaat.

Schaduwen

Ook tegenover Noord-Ierland vond hij het beleid van Thatcher niet ver genoeg gaan en hij gruwelde van de liefde die Thatcher koesterde voor de Verenigde Staten. Hij wantrouwde de grootmacht sinds de Tweede Wereldoorlog. Hij was er in de oorlogsjaren immers van overtuigd dat de VS bewust het Britse Rijk ten grave wilden dragen. Hierdoor stemde hij samen met uiterst linkse parlementsleden tegen Atlantisch getinte wetten of militaire initiatieven. Maar Thatcher stak haar eerbied voor de man niet weg en had zelfs verschillende citaten van zijn parlementaire speeches ingekaderd in haar bureau. Later noemde ze hem ‘een van de beste parlementariërs die ik ooit heb gekend’. In 1987 verloor hij zijn Noord-Ierse zetel en was zijn parlementaire carrière voorbij. ‘We zijn slechts schaduwen en jagen allen schaduwen na’, reageerde hij mistroostig.

Peetvader van UKIP

Powell werd tegen het einde van zijn leven op handen gedragen door Brits extreemrechts. ‘Enoch was right!’ scandeerden – en dat doen ze nog steeds – groeperingen met nazisympathieën. Zelf had de gedecoreerde oorlogsheld daar geen boodschap aan. Hij wees elk verzoek om publieke steun resoluut af. Powell maakte zich vooral zorgen over de groeiende macht van de EU. Daarom steunde hij vanaf de jaren 90 de UK Independence Party. De voormalige Tory-topper sprak op verschillende bijeenkomsten van de toen nog vrij obscure partij. Een zekere Nigel Farage haalde de frêle tachtiger thuis op en voerde hem naar de meetings. Farage stuurde later nog verschillende brieven met de vraag of Powell zijn prille carrière wilde ondersteunen. Farage kreeg nooit zijn openlijke steun, drie andere UKIP-kandidaten wel. Dat belet Nigel Farage niet om regelmatig naar de oude politicus te verwijzen. Ook al noemen zijn tegenstanders hem ‘a Poundland Enoch Powell’. Dat betekent zoveel als ‘een Enoch Powell van de Aldi’.

Powell stierf in 1998. Zijn vroegere politieke vijand Tony Benn was als een van de twee linkse prominenten aanwezig op de uitvaart. Toen de pers om een verklaring vroeg, antwoordde de pijproker simpel: ‘Hij was een vriend.’

Opvallende erfenis

Enoch Powell ligt in uniform begraven op het regimentskerkhof van Warwickshire. Zijn leven stond in het teken van strijd. De strijd tegen de nazi’s. De strijd tegen de communisten. De strijd tegen de Amerikanen. De strijd tegen de socialistische welvaartsstaat. De strijd tegen de immigratie. De strijd tegen de Europese Unie. De strijd tegen de separatisten. Hij streed vooral voor zijn beeld van ‘Britain’.

Hoewel de man nooit een hoger ambt dan minister van Volksgezondheid bekleedde, heeft hij een diepe invloed gehad op de Britse politiek. Thatcherisme, euroscepticisme en UKIP zijn z’n politieke kinderen. Geen wonder dat hij twintig jaar na zijn dood, en vijftig jaar na zijn beruchte speech, nog altijd veel reactie oproept.

Deze tekst verscheen ook op VRT NWS.