De trend van het jaar

Herinnert u zich Kerstmis nog, een feest van vroeger? De kribbe, de os en de ezel?  Vrede op aarde, klonk het toen. Die is er niet gekomen. Dat is pech. Maar we moeten verder. Dus: hoe kunnen we leven in deze tijd?

Toen ik een kind was, kreeg ik de raad grootmoedig te zijn. Vaak ging het over ‘vergiffenis’. Die moesten we schenken aan de medemens die ons kwaad deed, zei de onderwijzer in de klas. Sommige tijdgenoten herinneren zich enkel de karikaturale versie. Vergiffenis? Iemand ontspoort, moordt en brandt, richt ravages aan. Vervolgens vraagt en krijgt hij vergiffenis. Kan het onnozeler? Fouter ook? Dat is de perceptie. Maar vergiffenis zit natuurlijk ingewikkelder in elkaar.

De dader moet berouw tonen. In de mate van het mogelijke het aangedane leed herstellen. Een straf ondergaan. Kortom, vergiffenis is niet onvoorwaardelijk. Als alle voorwaarden zijn vervuld, kan ze zowel wie vergiffenis krijgt als wie ze geeft bevrijding schenken. Een nieuw begin is mogelijk. De littekens van het verleden blijven, maar belemmeren niet langer de toekomst.

Ik kan dat hier wel schrijven, maar de kans is groot dat ik u niet overtuig. ‘Oog om oog, tand om tand’ is een spreuk die vandaag meer aanzien geniet. Het is natuurlijk geen nieuwe spreuk. Ze verwoordt het vergeldingsprincipe en komt onder meer voor in het Oude Testament. In de boeken Deuteronomium en Leviticus bijvoorbeeld, die ik altijd graag citeer wegens de schoonheid van hun namen.

De spreuk heeft iets wreeds, want ze vergeldt geweld met geweld. Bij een grondiger lectuur valt evenwel op hoe gematigd zij is. Het geweld blijft immers proportioneel. Als iemand je één oog ontneemt, mag je hem er geen twee afpakken en tot blindheid brengen. Eigenlijk is het een heel realistische spreuk, die aanvaardt dat de mens een wraakzuchtig wezen is. Maar er zijn grenzen aan de wraak. Ze past in een sfeer van wederkerigheid. Het aangerichte kwaad en de vergelding zijn in balans. De grootmoedigheid van de vergiffenis is verdwenen, dat wel. Maar de wraak is niet redeloos. Integendeel, ze wordt op een apothekersweegschaal afgewogen.

Mijn vrees is dat we vandaag geruisloos in een derde fase zijn terechtgekomen. Niet die van de vergiffenis. Niet die van het oude en tegelijk nieuwe ‘oog om oog, tand om tand’. Maar die van de grenzeloze wraak.

Hamas

Twee voorbeelden van dit najaar illustreren dit. Om te beginnen is er de strijd van Israël in Gaza. U zal van mij geen positief woord horen over de daden van Hamas op 7 oktober. Burgers doden, folteren of gijzelen, daar is geen excuus voor. Ook niet het besef zelf het slachtoffer te zijn van historisch onrecht.

Al was het meteen duidelijk dat Israël krachtig zou reageren. Puur vergiffenis schenken, hoe mooi dat theoretisch ook klinkt, was onmogelijk. Ook al omdat Hamas nergens spijt van had en Israëlische burgers gevangen bleef houden. Maar ergens hoopte ik op een ‘proportionele’ reactie, genre ‘oog om oog, tand om tand’. Een sobere wraak als het ware, met zo weinig mogelijk slachtoffers.

Dat is het niet geworden. Er vielen al meer dan 20.000 Palestijnse doden. Zeker, Israël kampt voor zijn voortbestaan, en dat verdient begrip. Niettemin is er een wijdverbreid aanvoelen dat de reactie disproportioneel is. Terecht. Slachtofferschap geeft geen vrijbrief voor grenzeloze wraak.

Met wat voorafgaat zullen velen, misschien de meesten, het eens zijn. Mogelijk minder met wat volgt. Omdat het over Vlaanderen gaat en we er zelf bij betrokken zijn.

Katholieke kerk

Het betreft de fouten die de Katholieke Kerk vroeger heeft gemaakt en de reactie daarop vandaag. De jongste maanden lijkt het wel alsof kerkelijke instanties niet enkel in het verleden seksueel misbruik hebben toegedekt, wat waar is, maar dat ze zelfs na de zaak-Vangheluwe in 2010 de slachtoffers koudweg aan hun lot hebben overgelaten, wat niet klopt.

Zeker, het seksueel misbruik van decennia geleden kan nooit ongedaan worden gemaakt. Het heeft nu eenmaal plaatsgevonden. Meestal zijn de misdrijven verjaard of is de dader overleden. Toch heeft de kerk ook dan nog schadevergoedingen aan slachtoffers betaald.

Al kan geld niet alle leed verzachten. Bij sommige slachtoffers – lang niet allemaal – en hun vertegenwoordigers moet deze onmogelijkheid dan maar leiden tot de volledige ondergang van de kerk. Als ultieme genoegdoening voor de slachtoffers, wier wil wet is, wat soms tot grafschennis van overleden daders leidt of tot suggesties om de verjaring van definitief verjaarde misdrijven met terugwerkende kracht ongedaan te maken, tegen de basisbeginselen van de rechtsstaat in. Ook hier geldt dat ‘oog om oog, tand om tand’ niet genoeg is. De straf voor de kerk mag, zoals de straf voor Gaza, grenzeloos zijn.

Het is Kerstmis. Normaal een tijd voor softe aanbevelingen. We moeten lief zijn voor alle mensen, vreemdelingen omarmen, armen helpen, niemand in de steek laten. Nobele doelen, alle begrip daarvoor. Maar zo vrijblijvend en abstract. Kijken we ondertussen even naar de langzame evolutie die de wereld, ook hier bij ons, op een dieper niveau doormaakt?

Van openheid voor vergiffenis over ‘oog om oog, tand om tand’ tot grenzeloze wraak.

Zalig Kerstmis!